O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Harakat tiplari. Fanda obektiv borliq narsalari va hodisalari harakatining 
ikki asosiy tipi farqlanadi. Orqaga qaytmaslik va muayyan yo‘nalishga egalik ham 
xos bo‘lgan mazkur harakat tipi rivojlanish deb ataladi. Bunda narsa yoki hodisa 
strukturasining murakkablashuvi, ular tashkil topish darajasining yuksalishi yuz 
berishi mumkin bo‘lib, bu odatda taraqqiyot (progress) sifatida tavsiflanadi. Agar 
harakat teskari yo‘nalishda – barkamolroq va rivojlanganroq shakllardan uncha 
rivojlanmagan shakllarga, murakkabdan oddiyga qarab yuz berayotgan bo‘lsa, bu 
holda regress to‘g‘risida so‘z yuritish odat tusini olgan. Ammo progress va 
regressning ko‘rsatilgan xususiyatlarini mutlaqlashtirish yaramasligini etiborga olish 
lozim. 
Xususan, 
boshqaruv 
apparati 
tuzilmasining 
murakkablashuvi 
va 
byurokratiyaning o‘sishi doim ham progressni anglatavermaydi, nisbatan soddaroq 
va ayni vaqtda samaraliroq va ishonchliroq mashinalar, asboblar va mexanizmlar 

---

174 
yaratilishining regressga hech qanday aloqasi bo‘lmaydi va ko‘proq buning aksidan 
dalolat beradi.
Jonsiz tabiatda rivojlanishga yulduzlarda sodir berayotgan evolyusiya 
jarayonlari; jonli tabiatda – turli organizmlarning o‘sishi; jamiyatda – fan, texnika, 
sanoat ishlab chiqarishining o‘sishi, ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi va shu 
kabilar misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. «Rivojlanish» tushunchasi nafaqat 
moddiy, balki ideal dunyoga, xususan, inson tafakkuriga nisbatan, masalan, 
umuman ongning yoki ayrim fikr, g‘oya, nazariyaning rivojlanishi to‘g‘risida so‘z 
yuritilgan holda, qo‘llanilishi mumkin. Fikrning rivojlanishi uning «pishib 
etilishi»ni, yani murakkablashuvi, takomillashuvi, yanada aniqroq mano kasb etishi 
va shu kabilarni anglatadi. Biroq, shuni takidlash lozimki, narsalar va hodisalarning 
obektiv dunyosidan farqli o‘laroq, subektiv konstruksiyalar (tafakkur, g‘oyalar, 
nazariyalar) harakati va rivojlanishiga nisbatan ko‘lam ko‘rsatkichlari tatbiq etilishi 
mumkin emas. Ayni vaqtda ideal narsalar va hodisalar darajasida rivojlanish 
jarayonlari, xuddi moddiy narsalar dunyosidagi kabi, vaqtda kechadi.
O‘z-o‘zidan harakat yo butun tabiatga, yo uning yuksak darajada uyushgan 
tarkibiy qismi – tirik organizm va jamiyatga xos xususiyatdir. Qotib qolgan 
materiyaga mansub ayrim narsa yoki obektga nisbatan o‘z-o‘zidan harakat, o‘z-
o‘zidan rivojlanish holati xos deb aytish o‘rinli emas. Chunki, ushbu obektni 
muayyan element sifatida o‘z ichiga olgan tabiat o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi yaxlit 
tizim hisoblanadi.
Harakatlanish shu joyda bo‘lishni va ayni vaqtda, unda bo‘lmaslikni 
anglatadi; bu makon va vaqtning uzluksizligidir, aynan u harakatni yuzaga 
keltiradi. Harakatning uzluksizligi uning umumiyligini namoyon etadi, uzluksizlik 
uning alohida jihatini ko‘rsatadi. Harakatdagi umumiylik uning mohiyatini aks 
ettiradi, binobarin, harakatni tushunish va tariflash, uning mohiyatini anglab etish 
uchun harakatning uzluksizligini tushunmoq darkor.
Vaqtinchalik barqarorlik va muvozanat holati sifatida tushuniluvchi nisbiy 
harakatsizlik materiyaning har qanday muayyan holatiga xos. U materiyaning 
sifatini namoyon etadi. Nisbiy tinchlik tufayli narsalarning chegaralari mavjud 
bo‘ladi, dunyo sifat va miqdor o‘zgarishlarining rang-barangligi sifatida namoyon 
bo‘ladi. Materiya harakati Shuning uchun ham mutlaqki, u sirtdan hech narsaga 
bog‘liq emas. SHu manoda «Dunyoda abadiy harakatdagi materiyadan boshqa hech 
narsa yo‘q» tarzidagi fikrlar o‘rinli va asoslidir. 
«Materiya harakatining shakli» tushunchasi tabiat rivojlanishining muayyan 
bosqichiga xos bo‘lgan alohida qonuniyatlarni qayd etishga xizmat qiladi. Harakat 
shakli sifat jihatidan o‘xshash moddiy obektlar o‘zgarishlarining o‘ziga xos 
tiplarini va ularning o‘zaro tasiri xususiyatlarini aks ettiradi. Bazan materiya 
harakatining muayyan shakli o‘zaro tasirga kirishayotgan elementlar o‘rtasidagi 
bog‘lanishlarning o‘ziga xos tizimi sifatida yoki muayyan qonunlarga bo‘ysunish 
belgisiga ko‘ra birlashtirilgan o‘zgarishlar guruhi sifatida tariflanadi.

---

175 
Materiya harakatining shakllari bilan insoniyat o‘z tarixi bo‘sag‘asidayoq 
tanishgan, xususan qadimda ishqalanish kuchi yordamida o‘t yoqish mexanik 
harakatni issiqlikka aylantirgan. Bug‘ mashinasining ixtiro qilinishi teskari 
jarayondan – issiqlik energiyasi mexanik harakatga aylanishidan dalolat bergan.
Uzoq vaqt hukm surgan dunyoni idrok etishning mexanistik konsepsiyasi 
doirasida materiya harakatining barcha shakllari bir-biridan miqdor jihatidangina 
farq etishi taxmin qilingan.  
Materiyaning harakat shakllarini tasniflash tamoyillari: 
- materiya harakatining har bir shakli muayyan moddiy tashuvchi bilan 
bog‘liq bo‘lishi lozim; 
- materiyaning harakat shakllari sifat jihatidan turlicha va o‘zaro 
bog‘lanmaydi; 
- tegishli shart-sharoitlarda ular bir-biriga aylanadi; 
- materiyaning harakat shakllari murakkablik darajasiga ko‘ra farq qiladi, oliy 
shakl quyi shakllar sintezi sifatida tushuniladi. Bunda oliy shakllarning quyi 
shakllardan uzoqlashishiga ham, oliy shakllarning quyi shakllarga mexanik 
bog‘lanishiga ham yo‘l qo‘ymaslik muhimdir; 
- moddiy tizimlarning har bir turida bosh, oliy va ikkinchi darajali, quyi 
shakllar farqlanishi lozim; 
- materiya harakat shakllarining tasnifi fanlar tasnifining negizi hisoblanadi.