O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Makon va vaqtning dinamik va statik konsepsiyalari. Dinamik konsepsiya 
vaqt jarayonlarining, shu jumladan vaqt oqimining obektiv borlig‘ini, yani o‘tmish, 
hozir va kelajak voqealari o‘rtasida real fizik farqlar mavjudligini tan oladi.  
Ayni vaqtda, mazkur konsepsiya nuqtai nazaridan, haqiqiy borliqqa hozirgi 
vaqt voqealarigina ega bo‘ladi. O‘tmish xotiralarda mavjud, kelajak voqealari 
amalda ro‘y beradimi, yo‘qmi - nomalum. Faqat hozirgi vaqtda ehtimol tutilgan 
voqealar o‘tmishdagi sabablar asosida real borliqqa aylanishi mumkin. So‘ngra ular 
ham o‘z davrida muayyan iz qoldirib, o‘tmishga aylanadi. 
Vaqt tartibi va yo‘nalishini tushunib etishning ikkinchi statik konsepsiyasi - 
obektiv vaqt jarayonlari mavjudligini inkor etmagan holda, vaqtning o‘tmish, hozir 
va kelajakka bo‘linishini rad etadi. Unda «oldin - keyin» vaqt nisbati obektiv deb 
etirof etiladi. Ushbu konsepsiya tarafdorlari B.Rassel va T.Gold fikriga ko‘ra, 
kuzatish etibordan soqit etilsa, dunyoda har qanday holat yuz berishi mumkin. G‘arb 
falsafiy adabiyotlarida bu konsepsiya «Sovib qolgan olam konsepsiyasi» deb ataladi.
Ammo statik konsepsiyadagi vaqtning harakati va oqimi subekt – 
kuzatuvchiga bog‘liqligi haqidagi asosiy tezisiga qo‘shilish qiyin. Ko‘pgina 
jarayonlar kuzatuvchidan qatiy nazar mavjud bo‘ladi va yuz beradi. Eng katta 
muammo – hozirgi vaqtni qanday tushunish mumkinligida. 
Inson uchun eng 
qimmatli narsa vaqtdir. Xohish va harakat bo‘lsa, hamma narsani topish yoki 
qo‘lga kiritish mumkin, lekin o‘tgan vaqtni orqaga qaytarib bo‘lmaydi. 
Ijtimoiy vaqt. Hozir «Ijtimoiy vaqt mavjudmi» degan masala bahsli emas. 
Muammo uning mazmunida qanday ustuvorliklar va konstantalar mavjudligida. 
Ijtimoiy vaqt individ vaqti va avlod vaqtiga bo‘linadi. U kishilik jamiyatining 
o‘zgaruvchan informatsion sig‘imiga bog‘liq. Falsafiy adabiyotlarda vaqt 
jarayonlariga makon xossalarining kirishi, yani ijtimoiy vaqt uzunligi – hayot sikllari 

---

185 
bosqichlarining ketma-ketligi sifatida, kengligi – faoliyat turlarining miqdoriy rang-
barangligi sifatida, chuqurligi – individning o‘zi ishtirok etayotgan faoliyat 
turlaridagi faollik darajasi sifatida ko‘rsatilishi bilan bog‘liq fikrlarga ham duch 
kelish mumkin. Makon va vaqt bog‘lanishi hamma joyda har xil bo‘lgan «mahalliy 
vaqt» tushunchasida yorqin namoyon bo‘ladi.
Bularning hammasi makon, vaqt va materiya jarayonlari o‘zaro bog‘liq 
ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. Nazariy jihatdan esa, makon va vaqt 
munosabatlarining relyasion va dinamik konsepsiyalari rivojlanishining ahamiyatini 
yanada oshiradi, bu borada tadqiqotlar olib borish zaruratini namoyon qiladi. 
Ijtimoiy vaqt ham o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, u, biologik va planetar-
kosmik vaqtdan farqli o‘laroq, notekis oqadi. Ijtimoiy vaqtning yana bir jihati bu 
subektiv, ichki vaqtdir. Subektiv vaqt borliq vaqti emas, balki ong vaqti hisoblanadi. 
Ammo o‘z tabiati va mohiyatiga ko‘ra bu ijtimoiy fenomendir
1
. Subektiv vaqtni 
psixologlar bilan bir qatorda sanatshunoslar va estetika mutaxassislari ham keng 
o‘rganganlar
2
.
Ijtimoiy hayot tabiiy hayotning davomi hisoblanadi. Odamlar tug‘iladilar, 
yashaydilar, o‘ladilar, nasl qoldirish yo‘li bilan o‘z nasabini muttasil 
quvvatlaydilar. Ijtimoiy darajada «individ – avlod – nasab» uchligigina emas, balki 
bir strukturaviy darajadan boshqa strukturaviy darajaga o‘tish obektiv tamoyili 
ham saqlanib qoladi. Ammo muammoning mazmuni amalda boshqacha ko‘rinish 
kasb etadi. Inson vaqti uning hayot faoliyati vaqtidir. Hayvon o‘z mohiyatini 
tabiatdan oladi, u o‘zini o‘zi yaratmaydi va shu manoda u tarixiylikdan xolidir. 
Hayvon o‘z tarixini o‘zi yaratmaydi – tarix uni yaratadi. Inson esa o‘z tarixini o‘zi 
yaratadi. Insonning mohiyati uning o‘z ijtimoiy munosabatlari majmui bilan 
belgilanadi. 
Hozirgi paytda «individ – ijtimoiy avlod – jamiyat tarixi» uchligi ijtimoiy 
vaqtni o‘rganish va uning mazmunini aniqlashning obektiv asosi sifatida qaraladi.