O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Makonning uch o‘lchovliligi. Makon va vaqtning Cheksiz ligi hamda 
tuganmasligi, makonning uch o‘lchovliligi, vaqtning bir yo‘nalishliligi, orqaga 
qaytmasligi makon va vaqtning asosiy xossalari sifatida qaralishi lozim. Makon va 
vaqtning umumiyligi, ular universumning barcha strukturalarini qamrab olgan 
holda, mavjudligini anglatadi. Shu munosabat bilan makon va vaqtning nafaqat 
makro-, mikro- va megadunyoda, balki jonli va ijtimoiy materiyada ham namoyon 
bo‘lish shakllarini qayd etib o‘tish lozim. Biologik vaqt, psixologik vaqt, ijtimoiy 
makon va vaqt maxsus tahlil qilinadi. Makon va vaqtning obektivligi ular o‘zini 
idrok etish mumkinligi yoki mumkin emasligidan qatiy nazar, olamning barcha 
strukturalarini qamrab olgan holda mavjudligini anglatadi. L.Feyerbax makon va 
vaqtni borliqning asosiy shartlari - Wesenbedingung deb hisoblaganida ayni shuni 
nazarda tutgan edi. Ammo bu makon va vaqt moddiy jismlar vujudga kelishiga 
sabab bo‘lganini anglatmaydi, balki materiya makon va vaqtdan tashqarida mavjud 
bo‘lishi mumkin emasligini takidlaydi. Makonning uch o‘lchovliligi hanuzgacha 
ilmiy-nazariy jihatdan aniq isbotlanmagan. Makon va vaqtning Cheksiz ligi hamda 
tuganmasligi, makonning uch o‘lchovliligi, vaqtning bir yo‘nalishliligi, orqaga 
qaytmasligi makon va vaqtning asosiy xossalari sifatida qaralishi lozim. Biz 
makroskopik tajribada ko‘radigan obektlar uch o‘lchovli ko‘lamlilikka – uch 
o‘lchovdagi o‘lchamlilikka ega. Makonning har qanday nuqtasi uch soni yordamida 
beriladi. Ammo makonning uch o‘lchovliligi faylasuflar uchun amalda jumboq 
bo‘lib qolamoqda. Ular uchun bu asoslashga urinishlar natija bermayotgan empirik 
postulat sifatida qabul qilinadi. Makonning uch o‘lchovliligini tariflab bergan 
Aristotel pifagorchilarning g‘oyalari yordamida uni asoslashga harakat qilgan. U 
uch o‘lchov eng mukammal va tugallangan bo‘lib, aynan 3 soni shunday 
xususiyatga ega ekanligini qayd etgan.
Biz yashaydigan makon uch o‘lchovlidir. Bu boshqa makon mavjud bo‘lishi 
mumkin emas, degan manoni anglatmaydi, lekin boshqa makonda atomlar ham, 
molekulalar ham, Quyosh sistemasi ham bo‘lmasligi mumkin. Agar makon uch 
o‘lchovli bo‘lmaganida, amaldagi barcha fizik qonuniyatlar buzilgan bo‘lar edi; 
narsalar biron-bir sababsiz paydo bo‘lishi va yo‘q bo‘lishi mumkin edi (ularning 
sabablari boshqa o‘lchovlarda bo‘lar edi); atomlar mavjud bo‘lishi mumkin emas 
edi, chunki elektronlar darhol yadrolar ustiga tushar edi. Butun dunyo boshqacha 
bo‘lishi lozim bo‘lar edi. Demak, bizning dunyomizda har qanday voqea to‘rt son: 
makonning voqea yuz bergan joyni qayd etuvchi uch koordinati va uning vaqt 
ko‘rsatkichi bilan belgilanadi. Shunday qilib, moddiy dunyo obektlarining «3 

1» 
ko‘rinishidagi makon va vaqt tuzilishiga mansubligi ularning universal xossasi 
hisoblanadi.