O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Ilk o‘rta asr Sharq falsafasi va Uyg‘onish davri. Falsafa tarixi sohasida Ilk 
o‘rta asr Sharq falsafasi deganda IX-XI asrlar musulmon fani va madaniyati tarixida 
katta yutuqlar va muhim ilmiy kashfiyotlar davri tushuniladi. Bu davrni ba’zi 
tadqiqotchilar Sharq fani va madaniyatining Uyg‘onish davri yoki “oltin davri” deb 
e’tirof etadilar. O‘sha davrda arab xalifaligi tarkibiga kirgan Movarounnahr va 
Xuroson mintaqasi yuz bergan madaniy-ma’rifiy yuksalishni ta’minlovchi va 
harakatlantiruvchi asosiy kuchlardan biri edi. Bu xulosa, birinchi navbatda, bu ilmiy 
yuksalishda ishtirok etgan mutafakkirlarning asosiy qismi ushbu zamin farzandlari 

---

65 
bo‘lgani bilan izohlanadi
1
. Ushbu davrning tamal toshi islom dinining vujudga 
kelish omili, Abbosiylar xalifaligi davriga borib taqaladi. Mazkur davrda Bag‘dod 
shahriga asos solinib, u xalifalikning siyosiy markazi bo‘libgina qolmay, balki 
saltanatning iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy markaziga aylantirilgan edi. 
Abbosiy xalifalar Mansur (754-776), Xorun ar-Rashid (786-809) va Ma’mun (813-
833) davrida ilm-ma’rifatga katta e’tibor berilgan. Yirik ilmiy markazga aylangan 
“Bayt ul-hikma”ga asos solinib, bu joyda o‘z davrining mashhur olimu faylasuflari, 
tabib, munajjim, musiqachi, me’mor, muhandislari to‘plangan. Bu davrda arablar, 
yahudiylar, nasroniylar, forslar, movarounnahrlik va xurosonliklar tomonidan 
yahudiy, yunon, suryoniy, fors, hind va boshqa tillardagi riyoziyot, falakiyot, 
mantiq, alkimyo, handasa, tarix, tibbiyot fanlariga oid madaniy, ilmiy-falsafiy 
asarlar arab tiliga tarjima qilingan. Qadimgi yunon faylasuflari Ptolemeyning 
“Almajistiy” (Almagest), Evklidning handasa (geometriya), Aflotun va Arastuning 
qator asarlari arab tiliga o‘girildi. Ayniqsa, Arastuning mantiqqa oid asarlarining 
tarjima qilinishi Bag‘dod ziyolilari dunyoqarashining butunlay o‘zgarishiga olib 
kelgan edi.
Arab xalifaligi davrida O‘rta Osiyoni Tohiriylar (821-873), Safforiylar (873-
904), Somoniylar (875-999), G‘aznaviylar (977-1186), Qoraxoniylar (999-1212) va 
Xorazmshohlar (1077-1231) kabi sulolalar boshqargan. Saljuqiylar (1033-1300) XII 
asrning boshlariga kelib, bugungi O‘rta Osiyo hududini butunlay o‘z nazorati ostiga 
oladilar
2
.
Ma’lumki, saljuqiylar sulolasi ilgarigi mavqei yo‘qolgan xalifalikni 
boshqarayotgan Bag‘dod xalifasining rasmiy hukmronligini saqlagan holda, amalda 
markazlashgan davlatning dunyoviy ishlarini boshqarar edilar. Saljuqiy Malikshoh 
davrida uzoq vaqt vazirlik qilgan fan homiysi Nizomul Mulk Abu Homid G‘azzoliy 
va Mahmud az-Zamaxshariy kabi olimlarni ham qo‘llab-quvvatlagan. U Bag‘dodda 
rasadxona ishini rivojlantirib, mashhur falakshunos olimlarni to‘playdi. Nizomul 
Mulk tashabbusi bilan Buxoro, Hirot, Nishopur, Samarqand, Bag‘dod kabi 
shaharlarda “Nizomiya” nomidagi madrasalar ochilgan. Ushbu davr ilm-fan 
taraqqiyotining e’tiborli tomoni shundaki, ko‘pgina olimlar o‘z sohalarida 
yangiliklarga asos soladilar. Masalan, birinchi bo‘lib, Umar Xayyom taqvimiga 
tuzatish kiritadi. Ayniqsa, bu davr arab va fors adabiyotining taraqqiyot davri 
bo‘lgan. Umuman olganda, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jabhalarda ko‘plab 
o‘zgarishlar falsafa, tabiiy-ilmiy bilimlar rivojida muhim ob’ektiv va sub’ektiv 
shart-sharoitlarni vujudga keltirgan. O‘z navbatida Movarounnahr diyorida ham ilm-
fan ravnaqi uchun qulay imkoniyatlar yaratilgan.