O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirli Buxoro davlat universiteti

5.3-rasm: Mis qotishmalarining mikrostrukturalari, a- 
yumshatilgan latun; b-quyma bronza; v-yumshatilgan bronza. 
5.3. Alyuminiy qotishmalari 
 
5.4-rasm. Alyuminiy qotishmadan tayyorlangan dvigatel shelli. 
Alyuminiy qotishmalari. Alyuminiyni Cu, Si, Mg, Mn va boshqa 
elementlar bilan hosil qilgan birikmalari alyuminiy qotishmalari 
deyiladi. 
Alyuminiy 
qotishmalarining 
puxtaligi, 
texnologik 

---

46 
xossalarining yaxshixiligi, korroziyabardoshligi termik ishlovlarga 
beriluvchanligi kabi o’ziga hos xususiyatlariga ko’ra, ular 
radiotexnikada, kabel sanoatida aviasozlikda keng qo’llaniladi. 
Alyuminiy qotishmalarining texnologik ko’rasatkichlariga ko’ra, 
ularning bosim bilan ishlovlariga beriladigan qotishmalari yuqori 
plastiklikka (δq40% gacha) ega bo’ladi. Bu qotishmalarga 
alyuminiyning Mg va Mn li qotishmalari masalan, AMts, AMg2, 
AMg5 markalari kiradi. Bu markalarning birinchisida Mn 1-1,6% ni, 
ikkinchisida esa 0,3-0,0 ni tashkil qiladi. Alyuminiyning magniyli 
qotishmalarida magniy miqdori 6% dan oshmaydi. (GOST4784-74). 
Bu qotishmalar bir fazali bo’ladi, ulardan sovuqlayin shtamplab turli 
xil detallar tayyorlanadi. Shuni aytishh zarurki, Al-Mg qotishmalari 
termik ishlovlar bilan puxtalanmaydi. Ularning termik ishlovlar 
natijasida 
puxtalanadiganlariga 
duralyuminiy 
hamda 
avillarni 
ko’rasatish mumkin. Agar toblangan duralyuminiy ma’lum sharoitda 
saqlansa, korroziyabardoshhligi yanada ortadi. Masalan, D16 
markalisi (bu yerda D harfi duralyuminiyligini, 16 raqami tartib 
nomerini bildiradi). 
Duralyuminiy qotishmasini 450-590
o
S temperaturada qizdirib 
suvga tushirib, toblab 3-5 kuni chiniqtirilsa, cho’zilishhga 
mustahkamligi 700 MPa gacha ortadi. Undan samolyotlarning 
lonjeronlari va stringerlari, karkas va boshqalar tayyorlanadi. 
Alyuminiyning puxtaroq qotishmasiga V95 va V96 markalar kiradi. 
Masalan, V95 markali qotishmasida 0,2-0,6% Mn, 1,8-2,3% Mg, 14-
20% Cu, 5-7% Zn, 0,1-0,25% Cr bo’lib, qolganli alyuminiy bo’ladi. 
Quyma qotishhalarining GOST 2685-75 bo’yicha AL1, AL2, 
AL3 va boshqa markalari bo’lib, ulardan turli shaklli quymalar 
olinadi. 
Quymalar olishda keng ko’lamda foydalaniladigan qotishma 
silumin deyiladi. Bu qotishma Al-Si birikmasi bo’ladi. 
Alyuminiyning quyma qotishhhlarining 37 ta markasi bo’lib, 
ular haqida ma’lumotlar tegishhli GOSTlarda berilgan. 
Alyuminiy qotishmalari quyidagi gruppalarga bo’linadi: 
1. Al ning kremiyli qotishmalari: Bu qotishmalar tarkibida 
kremniyning miqdori 4-13% gacha bo’lib, undan tashqari ma’lum 
miqdorda boshqa elementlar ham bo’ladi. Bu gruppaga kiruvchi 
qotishmalar quyilish xossalarining yuqoriligi, oson kesib ishlashi, 
payvandlanishi, qoniqarli mexanik xossalari bilan xarakterlidir. 

---

47 
Masalan, kompressor korpuslari va boshqalar bu qotishmalardan 
tayyorlanadi. 
2. Al ning misli qotishmalari. Bu qotishmalar tarkibida misning 
miqdori 4-5% bo’lib, qolgan qismi boshqa elementlardan iborat 
bo’ladi. Bu qotishmalarni quyilish xossalari pastroq bo’lib, darzlar 
hosil qilishiga moyilrokdir. Shu sababli bu qotishmalardan (AL7 va 
AL69), unchalik katta bo’lmagan oddiy shaklini quymalar 
(armaturalar, kronshteynlar) tayyorlashda foydalaniladi. 
3. Al ning mis kremniyli qotishmalari. (AL3, AL5, AL6) bu 
qotishmalarning xossasi I va II gruppa qotishmalarinikiga yaqinroq 
bo’ladi. 
4. Al ning magniyli qotishmalari. Bu qotishmalarda magniyning
miqdori 12% gacha b ulib, qisman boshqacha elementlar ham 
bo’ladi. Bu qotishmalarning ham quyilish xossalari pastroq bo’ladi.
Lekin, korroziyabardoshhligi, mexanik xossalari pastroq bo’ladi. 
Lekin, korroziyabardoshhligi, mexanik xossalari va kesib ishlanishi 
yaxshi bo’lib, nam atmosfera sharoitida ishlaydigan quymalar 
olishda foydalaniladi. 
5. Al ning murakkab tartibli qotishmalari. Bu qotishmalar 
tarkibida Cu, Ni, Cr, Zn, Mn, Ti va ma’lumki miqdorda boshqa 
elementlar bo’lib, bu qotishmalar yuqoridagi qotishmalardan
puxtaligi, o’tga chidamligi va boshqa xossalari bilan farq qiladi. 
Masalan, bu gruppa qotishmalarning AL 1-markasidan porshenlar, 
tsilindr ust epmalai kabi detallar quyish yo’li bilan tayyorlanadi. Shuni 
ham kayd etish lozimki, ba’zan kukun metallurgiya yo’li bilan 
olinadigan alyuminiy qotishmalaridan ham foydalaniladi. Bunday 
qotishmalarni olish uchun Al -Al
2
O
3
asosida olingan kukunlarga
zarur elementlar qo’shib, ulardan olingan yarim mahsulotlar yuqori 
temperaturada qizdiriladi. Masalan, (bu gruppa qotishmalarining
AL1) A00-2, AO20-1, AN-2,5 markalari nisbatan yuqori to gacha 
chidamliligi, antifriktsionligi bilan boshqa qotishmalardan farq qiladi.