O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirli Buxoro davlat universiteti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
Jo\'rayev
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.1. Mis asosidagi qotishmalar. (Latunlar)
- 5.1-rasm. Rangli metal turlari.
|
42 5-MAVZU: RANGLI METALLAR VA ULARNING QOTISHMALARI Tayanch so’zlar: mis, qotishma, latun, bronza, alyuminiy, magniy qotishma, titan qotishma, antifriktsion, bosmaxona qotishmalari, oltin, kumush, platina, alyuminiy, raketasozlik, mashinasozlik, radiotexnika, elektrotexnika, rux, molibden, volfram, magniy, kobalt, vannadiy, xrom . 5.1. Mis asosidagi qotishmalar. (Latunlar) Rangli metallar ham konstuktsion materiallar tarikibiga kirib, xalq xo’jaligini turli sohalarda masalan, aviatsiya sanoatida, raketasozlik, elektrotexnika, radiotexnika, mashinasozlik sanoatida keg ko’lamda foydalaniladi. Rangli metallar jumlasiga (Ai) oltin, (Ad) kumush, (Rt) platina,(Zp) rux, (Si) mis, (Ti) titan, (Ni) nikel,(Md) magniy, (Al) alyuminniy, (Rv) qo’rg’oshin, (Sp) qalay,(Sch) xrom, (W) volfrom, (V) vannadiy, (So) kobalt, (Mo) molibdan va hokazolar kiradi. 5.1-rasm. Rangli metal turlari. Misni rux, qalay, qo’rg’oshin, temir, marganes va boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmalarga mis qotishmalari deyiladi. Mis qotishmalari latunlar va bronzalarga ajratiladi. Latunlar. Latun mis bilan ruxning qotishmasi bo’lib, uning texnologik va mexanik xossalari yuqori bo’ladi. Ularning keng foydalaniladiganlari tarkibida rux miqdori 40-42% bo’ladi. Tarkibida rux 39% bo’lgan latun a qattiq eritma bo’lib, bunda shuning elementar fazoviy kristall panjarasi saqlangan holda ayrim atomlari Zn 43 bilan o’rin almashhadi. Shu sababli, bu latunlar plastik, puxta va korroziyabardoshh bo’ladi. Qotishmaning likvidus va solidus chiziqlarining yaqinligi sababli ular yaxshi quyma xossalariga ham ega bo’ladi. Tarkibida rux miqdori 46% bo’lganlari αβ 1 fazaga ega. β 1 faza juda qattiq va mo’rt bo’ladi. Latunlarning mexanik va texnologik xossalarini yanada yaxshilash uchun ularga ma’lum miqdorda Al, Ni, Si, Mn, Pb, Fe va boshqa elementlar qo’shib, maxsus latunlar olinadi. Latunlarga qo’shiladigan elementlarning turi va miqdori qotishmadan ko’tilgan xossalarga ko’ra belgilanadi. GOST2060-73 bo’yicha L harfi va raqamlar bilan markalanadi. Masalan, L96 da L harfi latun ekanligini 96 raqami esa qotishma tarkibidagi 96% mis borligini bildiradi. Maxsus latunlarni markalashda L harfidan keyin qotishma tarkibiga kiritilgan elementlar nomlarini bosh harfi keyin esa raqamlar yoziladi. 9-jadvalda latunlarning ayrim markalari, mexanik xossalari va ishlatilish joylari keltirilgan. (GOST15527-70 va GOST17711-72). Masalan, LS59-1 da LS-qo’rg’oshinli latunni, undan keyingi raqam esa mis (59%) va rux (1%) miqdorini bildiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, latun tarkibidagi mis qancha ko’p bo’lsa, uning plastikligi, korroziyabardoshhligi Shuncha ortadi. Latunlarning texnologik ko’rasatkichlariga ko’ra ular bosim bilan ishlanadigan (deformatsiyaga beriladigan) va quymalar olinadigan xillarga ajratiladi. Bosim bilan ishlanadigan latunlar (L96, LS59-1, LAJ60-1-1 va boshqalar) yuqori plastik xossaga ega bo’lib, ulardan olingan quymalar bosim bilan ishlanib ulardan listlar, lentalar, trubalar tayyorlanadi. Quyma latunlarning (LK80-3L) LKS80-3-3, LMUJ-52- 4-1 va boshqalar oquvchanligi yuqori bo’lib, likvidatsiyaga ham beriluvchi antifriktsion xossaga ega. Bu qotishmalardan podshipniklar, vtulkalar, chervyakli vintlarning zagotovkalari qoliplarga quyish yo’li bilan tayyorlanadi. |
