O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

1.2.Leksik semantika.Leksik ma’no va uni ifodalovchi omillar So‘zlarning leksik ma’nolari taraqqiyotiga tilshunoslik nuqtai nazaridan e’tibor dastlab 1839-yil nemis tilshunosi Karl Rayzig tomonidan berilgan edi. U o‘zining lotin filologiyasiga bag‘ishlangan leksiyasida so‘z ma’nosini alohida semasiologiya deb nomlangan fan tarmog‘ida o‘rganish kerakligini ilgari surdi. Bunda u ko‘proq leksik ma’no taraqqiyotini nazarda tutgan edi. Shunday qilib, semasiologiya termini ostida asosan so‘z semantik taraqqiyoti o‘rganiladigan bo‘ldi. Ammo Reyzig ko‘targan masala tilshunoslik olamiga deyarli ma’lum bo‘lmay qolib ketdi. Faqat 1897-yilga kelib fransuz tilshunosi Mishel Breal yaratgan ishgina Rayzig ko‘targan masala yangi fan sifatida tarqalishi uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Biroq bu hali semasiologiyaning fan sifatida tan olinishi edi, xolos. Shundan keyin so‘z ma’nosini va uning taraqqiyotini o‘rganishga bag‘ishlangan ayrim ishlar yarala boshladi. So‘z ma’nosi haqidagi maqolalar ham yuzaga keldi. Shunisi qiziqki, bu masalaga bag‘ishlangan qator maqolalar e’lon qilingan bo‘lsa ham, uning hal qilinmagan tomonlari hali bor. So‘zning semantik taraqqiyoti masalasi semasiologiyaning eng muhim tomoni bo‘lib, uning tarixi va hoziri bilan chambarchas bog‘lanadi. Lekin shu bilan birga uning boshqa tomonlari ham bor. Bu esa leksik ma’noning semantik tarkibi, so‘zning semantik hajmidagi ahamiyati, o‘zaro iaradigmatik va sintagmatik munosabati va h.kz. Shunga ko‘ra semasiologiya bir necha yo‘nalishlarda tadqiq etilib kelinmoqda. Ular quyidagi yo‘nalishlar: 1. Leksik ma’nolarni mantiqiy - semantik asosda tadqiq e‘tish
2. Leksik ma’nolarni semantik maydonlarga ajratish yo‘nalishida tadqiq etish.
3.Leksik ma’nolarning sintagmatik munosabatini tadqiq etish.
4. Leksik ma’nolarning paradigmatik munosabatini tadqiq etish. Leksik ma’no leksik semantikaning asosiy kategoriyasi, markaziy tushunchasidir. Har qanday leksik birlik ikki jihatning — nom (shakl) va leksik ma’noning barqaror birikuvidan tashkil topadi. Nom leksik birlikning tovushli va grafik tomonlarini ifodalasa, leksik ma’no esa vokolikning lisoniy in’ikosidir. Masalan, k, i, t, o, b tovushlari va harflarining ketma-ketligi kitob so‘zining nomi bo‘lsa, ma’nosi quyidagichadir: «ma’lum matnli varaqlardan iborat, juzlab tikilgan, muqovalangan, hajmi 48 sahifadan kam bo‘lmagan bosma asar⁴». Lekin tilda oz miqdorda bo‘lsa-da, ma’no va nomning tabiiy bog‘langan ko‘rinishlari ham uchraydi. Bunday bog‘langan so‘zlarning asosini tovushga taqlidni ifodalovchi va ulardan yasalgan so‘zlar tashkil etadi. Masalan, taraq-turuq, qasur-qusur,miyovlamoq, vovullamoq, uvullamoq sharshara. Ushbu leksemalarda shaklning ma’nodan kelib chiqayotganligi bilinib tursa-da, tovushga taqlid so‘zlar turli tillarda bir xil emas. Itning xurishiga taqlid so‘z o‘zbek tilida vov-vov, rus tilida esa av-av. Leksik ma’no va nom o‘rtasidagi bog‘liklik qanday bo‘lishidan qat’i nazar (shartlimi, tabiiymi), u majburiydir. Zero, shaklsiz ma’no, ma’nosiz shaklning bo‘lishi mumkin emas. F.de Sossyur til birligidagi substansiya (moddiy tomon) va ma’noning o‘zaro tashkil etuvchilik holatini bir kitobvarag‘ining ikki tomonini o‘zaro tashkil etuvchanligi bilan qiyoslagan edi. Lekin so‘zning nomi (belgisi, ifoda plani, shakli, fonetik birligi) va ma’nosi (mazmun plani) o‘rtasida,asosan, nomutanosiblik mavjud bo‘ladi. Bu esa nomning (belgining) o‘ziga kuproq ma’no sig‘dirishiga, ma’noning esa birdan ortiq nomda ifodalanishiga intilishi bilan belgilanadi⁵. So‘zning o‘z ma’nosi va shakli bo‘ladi. So‘z paydo bo‘lishidayoq o‘z tovush qiyofasiga va ma’lum bir ma’nosiga ega bo‘lishi qonuniy holdir. Ammo shuni ham aytish kerakki, so‘z hosil bo‘lishida hamma vaqt birlamchi ma’nodir. Ma’no ongda paydo bo‘lgach, uni ifodalash zaruriyati bilan shakl tanlanadi. So‘z shakli nutq tovushi yoki nutq tovushlari kompleksidan iborat. Hech vaqt avval nutq tovushlari kompleksini tanlab, so‘ng unga ma’no izlanmaydi. Ayrim hollarda ma’no kishilik ongida paydo bo‘lgani holda, ifodalash zaruriyati yo‘qligi uchun, unga shakl tanlanmaganligi va so‘z holida shakllanmaganligi kuzatiladi. Masalan, tovuqni bilamiz, u tuxum tug‘adi - moda. Uning erkagi xo‘roz deb ataladi. Bular bir tip parranda hisoblanadi. Ammo shu tip parranda uchun umumiy nom yo‘q. Lekin u haqida tushuncha bor, ma’no yetilgan. Shu ma’noga tovush kompleksi tuzilmagan. Solishtiraylik: qo‘y so‘zi - sut emizuvchilarning shu tipi uchun bir nom. Uning urg‘ochisi sovliq erkagi qo‘chqor nomi bilan ataladi. Bu o‘rinda nomlanish tugal. Echki so‘zi ham sut emizuvchilarning shu tipi uchun umumiy nom hisoblanib, erkagi taka nomi bilan ataladi, urg‘ochisi uchun nom yo‘q. Leksik ma’nolarni mantiqiy -semantik asosda tadqiq qilish. So‘z semantik taraqqiyotini mantiqiy-semantik asosda tadqiq etish semasiologiyada alohida soha sifatida ilgari surilgan davrdan avval boshlangan edi. Unda so‘zlarning asosan semantik taraqqiy etishi va sabablari haqida fikr yuritiladi. So‘z qanday hodisalarga ko‘ra semantik taraqqiy etishi haqida nemis tilshunosi G.Paul to‘xtalib, uni to‘rtta deb ko‘rsatadi: 1) hajmning torayishi va ifodaning boyishi (ma’noning ixtisoslashuvi); 2) tushuncha mazmunining kengayishi bilan bog‘liq holda ifodaning qashshoqlashuvi; 3) makon, zamon va biror sababli aloqaga ko‘ra nomning ko‘chishi; 4) uch asosiy hodisadan biriga oid bo‘lmagan ba’zi bir xil ma’no o‘zgarishi. G.Paulning fikriga yana bir qator tilshunoslar qo‘shilgani holda, yuqoridagi hodisalar ma’no taraqqiyotining asosi deb qayd etadilar. Shvedsar tilshunosi St.Ulman G.Paulga qo‘shilgani holda, so‘z semantik taraqqiyotida tabu, evfemizm, sinesteziya kabi psixik hodisalar ham ahamiyatga ega bo‘lgan, deb qo‘shimcha qiladi. K.Baldinger sinesgeziyani psixik hodisa emas, fiziologik hodisa deb, ma’no taraqqiyotlaridan biri sifatida qaraydi. Rus til- shunosi V.A.Zveginsev ham so‘z semantik taraqqiyotini mantiqiy- semantik hodisalar nuqtai nazaridan turib tahlil qilishga qarshi bo‘lmaydi, balki unga qo‘shiladi. Shuningdek, bunga u xalq tarixi va tilning tarkibiy xususiyati bilan bog‘liq holda tahlil etishni ilova qilish kerak, deb ko‘rsatadi. Leksik ma’nolar leksikografik maqsadlarda tahlil etilgan va shu tahlil uchun tadqiq etilgan edi. Bu tadqiqotlar ham leksik ma’nolarni mantiqiy-semantik asosda tadqiq etish doirasida olib borilgan. U XX asrdan boshlangan. So‘z leksik ma’nolari va taraqqiyoti haqida ayniqsa, Sh.Balli, K.O.Erdman va L.V.Shcherba kabi tilshunoslar qimmatli fikrlarini aytib o‘tishgan. Garchi Sh.Balli uslubiyat yuzasidan qilgan ishlari ichida mazkur masalaga yo‘l-yo‘lakay to‘xtab o‘tgan bo‘lsa ham, K.O.Erdman leksik ma’no uchun maxsus asar bag‘ishlagan holda, uning turli tomoyilarini ham hal etishga harakat qilgan. L.V.Shcherba esa leksik ma’no masalasiga leksikografik nuqtai nazardan munosabat bildirgan. Bu sohada ayniqsa, ispan leksikografi X. Kasaresning xizmati katta. U ispan tili izohli lug‘atini tuzish uchun bag‘ishlangan kitobida hatto ayrim so‘zlarning semantik tarkibini to‘la o‘rganish masalasida ham tadqiqotlar beradi. So‘zlarning nutqda o‘zaro bog‘lanishi hech mahal erkin emas. Ular o‘z semantik imkoniyatiga ko‘ra chegaralangan bo‘ladi. So‘z o‘z leksik ma’nosi yo‘l qo‘ygan imkoniyatdan kelib chiqib ayrim so‘zlar bilan birika oladi. Bu masala yuzasidan dastlabki fikrlarni rus tilshunosi V.V.Vinogradov ilgari surdi. Shu doirada V.A.Zveginsevning fikrlari ham mavjud. D.N.Shmelev esa sema- siologiyaga bag‘ishlangan ocherklarining butun bir bobini faqat shu masalaga qaratgan. U bu o‘rinda rus tili materiallari asosida umuman semantikaning sintagmatik munosabatlarini ochib berish- ga harakat qilgan. Yana M. M.Kopilenkoning, N.Z.Katelovaning 70-80-yillarda yaratilgan monografiyalarini ham ko‘rsatish mum- kin. Bularning ayniksa keyingisi asosan leksikografik maqsad bilan yaratilgan. Bunday maqsadda yaratilgan rus tilidagi maqo- lalarning yana bir nechtasini ko‘rsatsa bo‘ladi. Ularning ko‘pida ma’lum so‘zlarning semantik tarakqiyoti va birikish imkoniyat- lari haqida gai boradi. Fransuz tilshunosligida ham so‘z semantik tarakkiyotini shunday leksikografik maqsadda tahlil etishga ttibor berilgan. Bunga bir nechta maqolalarni ko‘rsatishimiz mumkin. Bu soha o‘zbek tilshunosligiga o‘tgan asrning 60-yil- laridan keyin kirib keldi. Shunga karamay, u o‘zbek tilida ham eng rivojlangan sohalardan biriga aylandi va bir qator tadqiqot ishlari ham yuzaga keldi. Bu yo‘nalishning eng xarakterli gomoni so‘z semantik tarkibini ilmiy o‘rganish va uniig so‘zlar bilan birikuv imkoyeiyatlarini aniqlashdan iborat. Shuningdek, so‘z semantik taraqqiyotiga ham e’tibor berilgan, biroq bu har bir so‘zga xususiy yondashishdan nariga o‘tmagan.Umuman, bu leksikografik maqsaddagi tadqiqot ishlari ham so‘z semantikasiga va uning taraqqiyotiga yondashishi jihatidan leksik ma’nolarni mantiqiy-semantik asosda tadqiq etish doirasida qoladi⁶. Leksik ma’no tushuncha kabi in’ikos kategoriyasi bo‘lib, unda nolisoniy voqelik - insonning tashqi va ichki olami aks etadi. Masalan, tog‘, dengiz, muhabbat, nafrat kabi. Tog‘, dengiz tashqi olam hodisalari bo‘lsa, muhabbat, nafrat insonning ichki tuyg‘ularidir. Ma’noda aks etayotgan voqelikdagi predmet, hodisa, harakat, belgi, munosabat denotat deyiladi. Biron bir alohida olingan reallik (quyosh, oy), hodisalar (gullamoq, ochilmoq), .belgi-xususiyatlar (oq, qora), harakatlar (yozmoq, gapirmoq), birturdagi narsalar (uy, daraxt, gul), davriy hodisalar (yog‘ingarchilik, yoz, kuz), ongimizda sun’iy hosil qilingan real bo‘lmagan narsa, belgi, hodisalar {pari, qorbobo, sorsiz, jodugar) leksik ma’no asosida yotuvchi voqelik yoki denotat bo‘lib kelishi mumkin. Ma’noda denotat to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks etibgina qolmay, unta insonning fikrlash, anglash, o‘zlashtirish xususiyatlari ham birikgirilshn bo‘ladi. Ma’noda denotatlar alohidaliklar tarzida emas, umumlashgan holda in’ikos etadi. Ushbular esa lisoniy ma’noning tushuncha bilan mustahkam bog‘liqliginy ko‘rsatadi. Sodda qilib aytganda, denotat tushuncha orqali ma’noga aylanadi. Har qanday leksik ma’no muayyan belgi (nom)ga birik- tirilgan bo‘ladi va ular so‘zning tarkibiy qismlarini tashkil qiladi. So‘z tarkibida ma’no lisoniy sistemada o‘ziga xos mavqega ega bo‘ladi⁷.