O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ro`ziyev e. A. Samarqand – 2011

ANALITIK KIMYO TARIXI FANI
ANALITIK KIMYO TARIXI FANIGA KIRISH


1. Mavzu rejasi: Analitik kimyo fani. Analiz tushunchalarining paydo bo'lishi. Analizning zarurligi. Analitik kimyoning kimyo fani tarixiy taraqqiyoti bilan bog'liqligi. Analitik kimyo fanining boshqa fanlar bilan aloqasi va rivojlanish tarixi.
2. Tayanch iboralar: Analitik kimyo, analiz, analitik kimyo tarixi, M.G. Syurupa, T.I. Lis, A.X. Batalin, F. Sabadvari, A. Robinson, A. Aydalarning analitik kimyo tarixini yaratishdagi ishlari.
3. Maqsadi: Talabalarni analitik kimyo tarixiga oid tushunchalar, birinchi darsliklar, ilmiy asarlar va analitik kimyo tushunchasining paydo bo’lishiga bag’ishlangan asarlar bilan tanishtirish.
4. Dars o’tish vositalari: kitoblar, gazeta ma’lumotlari, rasmlar.
5. Dars o’tish usuli: Tarqatma materiallardan foydalaniladi.
6. Darsning mazmuni:
Kimyo fanlari tarixi, rivojlanish bosqichlari haqida anchagina adabiyotlar mavjud bo'lib, shu paytgacha ham analitik kimyo tarixi fani bo'yicha mukammal yozilgan adabiyotlar juda sanoqlidir. Kimyo tarixida yozilgan adabiyotlar ham kimyoning turli sohalarini nazariy va qisman amaliy fan sifatida yoritsada, tajribaviy fan sifatida asoslanmagan. Texnika fanlari rivojlanishida ham asosiy e'tibor yangi texnologik jarayonlarni o'zlashtirishga qaratilgan.
Kimyo tarixi fani o'zining asosiy o'rganish, tadqiq qilish ob'ekti sifatida turli anorganik va organik moddalarning sintezi va tabiiy manbalarini o'rganishga qaratdi. Hatto tabiiy holda mavjud bo'lmaydigan elementorganik va kompleks birikmalarning borligini ham inson aqli-zakovati bashorat qila oldi.
Lekin kimyo fani tajribaviy fan sifatida shakllana boshlashi bevosita analiz jaroyoni bilan bog'landi. Har qanday murakkab namunani o'rganish avvalo analizdan boshlanadigan bo'ldi. Har bir davrdagi ilmiy-texnik revolyutsiyalar kimyo fanlarini texnik jihatdan jihozlash bilan amalga oshirilsada, shungacha bo'ladigan ishlar tajribaviy laboratoriya va boshlang'ich analizdan boshlanadi.
Shunday bo'lsada, afsuski, kimyo fanining asoslaridan biri bo'lgan analitik kimyo tarixi kimyo fanlarining boshqa yo'nalishlariga nisbatan juda sekinlik bilan yaratiladi.
Bu sohada chet el olimlarining ba'zi ishlarini keltirib o'tish maqsadga muvofiqdir.
1957 yilda Moskva davlat universitetida M.G. Syurupa tomonidan "XIX asrning 60-yillarigacha Rossiyada anorganik analizning asosiy rivojlanish bosqichlari" mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Unda analitik kimyoning rivojlanishi, jumladan, texnik analiz kimyoning nazariy asoslari bilan qo'shib asoslangan.
Termokimyoning asoschisi G.I. Gess va buyuk D.I. Mendeleyev ishlarining analitik kimyo rivojiga tasiri (Фигуровский А.А., Сюрупа М.Г. “Труды Г.И. Гесса в области неорганического анализа”. 1957, вып. 3, с. 82-85) va “Mendeleyev D.I. va analitik kimyo” (Сюрупа М.Г., Алимарин И.П. –Хим.наука и пром-сть, 1957, № 1, с. 117-119) kabi muhim muammolarni ko'tarib isbotlagan ilmiy ishlar ham katta ahamiyatga egadir.
Undan keyin 1974 yilda T.I. Lisning “Miqdoriy analizning klassik usullari tarixi” (Т.И. Лис История развития классических методов количественного анализа. Дисс… к.х.н. -M, 1974) ga oid ishida faktografiya bilan chegaralanib qolmasdan gravimetrik va titrimetrik analizning rivojlanish tarixiga katta e'tibor berilgan. Kimyoviy atomistika yaratilishi va unda stexiometrik qonunlarning amal qilish tartibini o'rnatishda miqdoriy tajribalarning hal qiluvchi o'rnini asoslab ko'rsatadi. Bunda u asosiy e'tiborini analizda yuqori aniqlikka erishishga qaratib, aniqlik oralig'i va unga erishish yo'llariga e’tibor berdi.
Lekin qayd etilgan ishlar analitik kimyo tarixi mutaxassislarining faqat ma'lum qismigagina tanish bo'lib, umumiy holda yaxlit monografiya yoki o'quv qo'llanmasi sifatida tanilmadi.
A.X. Batalinning "Analitik kimyo va uning rivojlanish yo'llari" ga bag'ishlangan kam sonda bosilgan qo'llanmasi (Баталин А.Х. Аналитическая химия и пути её развития. –Тр. Оренбург с/х инс., 1961. T.12. 388 с) ham keng ko'lam ololmadi.
Shu bilan bir vaqtda chet el olimlarining ham bir qancha analitik kimyo tarixiga oid fundamental ishlari tayyorlandi. Bunga E. Ranke-Madsenning titrimetrik analiz tarixiga oid kitobini (Ranke-Madsen E. “The Development of titremetric analysis tell 1806”. -Copenhagen, 1958) misol keltirsa bo'ladi.
Vengriya kimyo tarixchisi F. Sabadvari 1966 yilda o'zinning fundamental monografiyasi "Analitik kimyo tarixi" ni chop ettirdi. (Sabadvary F. Geschichte der Analytischen chemie, Budapest, 1966). Ushbu monografiya keyinchalik ham ommaviylashib, rus, ingliz va nemis tillarida chop etildi.
1977 yilda G.A. Laytinen va G.V.Yuinglarning analitik kimyo tarixiga oid asarlari chop etildi. Unda asosan Amerika qo'shma shtatlari analitik kimyosi tarixi to'g'risida to'liqroq ma'lumot beradi (H.A. Laitinen, G.W. Ewing. History of Analytical Chemistry. Amer.Chem.Soc. 1977).
60-yillarda chop etilgan A. Aydaning (Amerika olimi) maxsus bo'limlardan iborat qilib ishlangan "Analitik kimyo tarixi" darsligi ham juda ommabop adabiyot sifatida tan olindi.
1980 yilda Vengriyalik F. Sabadvari (Vengriya fan va texnika tarixi muzeyi direktori) va professional analitik olim A. Robinsonlar (Shimoliy Irlandiya, Ol'ster universiteti) ning birgalikda ishlagan "Analitik kimyo tarixi" kitobi hozirgi vaqtda shu yo'nalishda mavjud bo'lgan oxirgi mukammal qo'llanma hisoblanadi.
Kitobning kamchiligi sifatida hozirgi zamon fizik-kimyoviy va fizikaviy analiz usullariga kam e'tibor berilganligini qayd etish mumkin.
Bundan tashqari asosiy e'tibor Amerika va Yevropa olimlari erishgan yutuqlarga qaratilgan bo'lib, Osiyo davlatlari olimlarning ishlariga e'tibor berilmagan.
Analitik kimyo fani ilmiy va amaliy jihatdan nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'lib, moddalarni va ularning o'zgarishi jarayonlarini tekshirish, analiz qilish usullari to'plami hisoblanadi. Biror jihatdan kimyoviy hodisalar bilan bog'langan deyarli har qanday ilmiy tekshirishlarda analitik kimyo usullaridan foydalanishga to'g'ri keladi.
Shuning uchun ham analitik kimyo tarixi kimyoga yaqin bo'lgan fanlar mineralogiya, geologiya, fiziologiya, mikrobiologiya, meditsina, agronomiya va texnika fanlari rivojlanishi tarixi bilan bevosita bog'liqdir. Bunga sabab qayd etilgan fanlar sohasida kashf etilgan buyuk ishlar ham analizdan boshlanganligidir.
Shunday fikr borki, har qanday fanga qiziqish shu fan to'xtab qolganda yoki asta-sekin tarraqqiy etayotganda oshadi. Portlash va yuksalish davrida yangi ketma-ket kashfiyotlar ochilayotgan davrda fan tarixiga qiziqish kamayadi, chunki bunga vaqt qolmaydi. Bunday gapda mantiqiy fikr bor, lekin mutaxassis o'z fanining tarixini uning to'xtagan yoki gurkiragan davrida ham o'rganishi kerak.
Fanning tarixini o'rganish olimni metodologik jihatdan qurollantiradi va o'z faniga muhabbatini oshiradi. Ko'pchilik olimlarning fikriga ko'ra fan tarixini o'rganish hozirgi fan rivojlanishining instrumenti bo'ladi. Bunday fikrni akademik V.I Vernadskiy ham bildirgan. Analitik kimyoning o'tmishini o'rganish uning mohiyatini ochishga, taraqqiyot mexanizmini o'rganishni va kelajakda nimalar kutilayotganligini bilishga olib keladi. Ikkinchi tomondan analitik kimyo tarixini o'rganish ko'pgina qiziqarli ma'lumotlar beradi. Bu to'g'rida D.K. Maksvell quyidagi fikrni aytgan: "Bizlar buyuk tadqiqotchilarning hayotini o'rgana turib, ularning kashfiyotlarining ochilish tarixini o'rganamiz va shu bilan fanga qiziqib qolamiz".
Analitik kimyo-butun kimyoning birlamchi bo'g'inidir. Bu fikrni kimyo fani tarixi mutaxassislari bildirganlar. Misol uchun yangi elementlarni kashf etish bu analitik vazifadir. Bu holat oxirgi paytlarda fiziklar tomonidan kashf etilayotgan yangi elementlarning kashf etilishigacha davom etdi.
Analitik kimyo katta tarixiy yo'lni bosib o'tgan. Uni quyidagi davrlarga bo'lish mumkin:

• 
  qadimgi fan;
  
• 
  alkimyo (IV-XVI asrlar);
  
• 
  yatrokimyo (XVI-XVII asrlar);
  
• 
  flogiston davri (XVII-XVIII asrlar);
  
• 
  ilmiy kimyo davri (XIX-XX asrlar);
  
• 
  zamonaviy davr.
  

Kimyoviy analiz qadim zamonlarlarda ham bajarilgan. Birinchi analitik asbob – tarozilar juda qadimdan ma'lum. Analizda rudalar, qotishmalar va qimmatbaho metallardan yasalgan buyumlar tekshirilgan. Rim tarixchisi Pliniy oltinning analiz usulini yozgan, undan oldinroq esa oltinning tarkibini baholash to'g’risida Imperator Vavilon yozgan. Pliniy oshlovchi yong'oq ekstraktini reaktiv sifatida ishlatishni yozadi. Ekstrakt shimdirilgan papirus yordamida misni temirdan ajratishgan (temir sul'fat eritmasida papirus qoraygan). Qadimda konsentratsiyani nisbiy massa yordamida aniqlashgan "nisbiy massa" tushunchasi Arximed davrida ma'lum bo'lgan. Vaqt o'tishi bilan paydo bo'lgan analitik asbob bu areometrdir. U haqda qadimgi yunon olimlari yozishgan.
Alkimyo davrida juda katta tajribaviy ishlar amalga oshirilgan bo'lib, bu kimyoviy jarayonlar texnikasining rivojlanishiga va moddalarning tarkibi to'grisida ma'lumotlar to'planishiga sabab bo'lgan. Moddalarni bir-biridan ajratish usullari topilgan. Oltin va kumushlarni aniqlash usullari ishlab chiqarilgan. Fransiyada XIV asrda Filipp VI (1343) ning qirollik dekretida batafsil yozilgan va hamma ushbu usulni ishlatishi mumkin bo'lgan.
O'rta asrlarda har xil tarkibli 24 igna shkalasi ishlatilgan. Analiz uchun eritmalar ishlatiladigan bo'ldi. Rux, surma va vismut ochilgan.