O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Ilmiy indukstiya metodlari 
O‘xshashlik metodi. Unda o‘rganilayotgan hodisaning sababi haqidagi xulosa shu hodisaning bir qancha 
kuzatilayotgan hollarini solishtirish, ularning o‘xshash tomonini aniqlash asosida hosil qilinadi. Masalan, kimyoviy 
tarkibi, zichligi, og‘irligi, kattaligi turlicha bo‘lgan mayatniklar uzunligi bir xil sterjenlarga – ilgaklarga ilintirilib, 
harakatga keltirilganda, bir xil tebranish davriga ega bo‘lgan. Bunda hodisaning vujudga kelishi kuzatilayotgan 
barcha hollarda undan avval kelayotgan holatlarning faqat bittasigina takrorlanadi. Ana shunga tayanib, mazkur 
takrorlanuvchi holat kuzatilayotgan hodisaning vujudga kelishining sababi bo‘lsa kerak, degan tarzda ehtimoliy 
xulosa chiqariladi. 
O‘xshashlik metodi bo‘yicha muhokama yuritish shakli quyidagi ko‘rinishga ega: 
Hollar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisa 
1 
AVS 
d 
2 
DEV 
d 
3 
VSD 
d 
Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir. 
Demak, o‘xshashlik metodining mohiyatini quyidagicha ifodalasa bo‘ladi: 
Agar hodisaning kuzatilayotgan hollari uchun faqat bitta holatgina umumiy bo‘lsa, ana shu holat mazkur 
hodisaning sababidir. 
O‘xshashlik metodining amalga oshish mexanizmi quyidagi mantiqiy amallarni ishlatishni o‘z ichiga oladi. 
Birinchidan, o‘rganilayotgan hodisaning taxminiy sabablari haqida ma‘lumotlar to‘planadi. Bizning shaklda 
bu A, V, S, D, Ye holatlari d hodisasidan avval kelib, uning paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi holatlar sifatida olib 
qaralgan. Uni «A yoki V yoki S yoki D yoki Ye d hodisasini keltirib chiqaradi» shaklidagi diz‘yunktiv hukm deb 
qabul qilsak bo‘ladi. 
Ikkinchidan, mavjud holatlar ichidan kuzatilayotgan hodisa bilan zaruriy ravishda bog‘lanmagan, sababiy 
aloqadorlikka xos belgilarga ega bo‘lmagan holatlar chiqarib yuboriladi. YUqoridagi sxemada d hodisasi birinchi 
holda D va Ye holatlari, ikkinchi holda A va S holatlari, uchinchi holda A va Ye holotlari bo‘lmaganda ham vujudga 
kelyapti. Ana shuning uchun ular zaruriy ravishda bog‘lanmagan va demak, uning sababi bo‘la olmaydigan holatlar 
sifatida muhokamadan chiqarib yuborilishi kerak. Uni, «A ham S ham D ham Ye ham d hodisasining sababi emas», 
degan ko‘rinishdagi inkor hukmdan iborat, deb olishimiz mumkin. 
Bu amaldan keyin hodisaning asl sababi bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar doirasi qisqaradi. 
Uchinchidan, barcha hollar uchun o‘xshash bo‘lgan, hammasida turg‘un ravishda takrorlanadigan holat 
ajratib olinadi. Bizning shaklda u V holatidan iborat. 
Aynan ana shu holat kuzatilgan hollarda boshqa o‘xshash holatlar bo‘lmagani uchun, hodisaning sababi 
bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi. 
YUqorida sodir etilgan mantiqiy amallar natijalarini to‘plab, tartibga solsak, yuritilgan muhokamaning 
umumiy shakli ayiruvchi-qat‘iy sillogizmning tasdiq-inkor (tollendo ponens) modusi shaklida ekanligini ko‘ramiz: 
A yoki V yoki S yoki D yoki Ye d hodisasini keltirib chiqaradi. 
A ham S ham D ham Ye ham d hodisasining sababi emas. 
Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir. 
SHuni aytish kerakki, o‘xshashlik metodidan foydalanib hosil qilingan xulosaning asoslanganlik darajasi ko‘p 
omillarga, xususan, kuzatish va eksperiment o‘tkazilayotgan sharoitlarning xilma-xilligi, ko‘rib chiqilayotgan 
hollarning miqdori va shu kabilarga bog‘liq. Agar o‘xshash holat kuzatilayotgan hollar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, u 
holat turli xil sharoitlarda har xil boshqa holatlar bilan turlicha komplekslarda olinsa, uning vujudga kelayotgan 
hodisaning sababi bo‘lish ehtimoli ortadi. 
Lekin shunga qaramasdan bu metod vositasida olingan xulosaning chinligi ehtimoliy xarakterga egaligicha 
qolaveradi. 
Tafovut metodi. Bu metod faqat ikki holatda, ya‘ni hodisaning vujudga kelgan va kelmagan hollarini 
taqqoslash asosida hodisaning sababini aniqlash usuli bo‘lib, unda mavjud hollar bir-biridan faqat bitta holati bilan 
farq qiladi: birida u yo‘q, ikkinchisida – bor va faqat ana shu holat bor holdagina hodisa yuzaga keladi. Ana shuning 
uchun ham mazkur holat kuzatilayotgan hodisaning sababi bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi, ya‘ni ehtimoliy xulosa 
hosil qilinadi. Uning sxemasi quyidagicha: 

---

Holl
ar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisalar 
1 
ASD 
- 
2 
AVSD 
d 
Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir. 
Tafovut metodidan bilishning turli xil sohalarida keng foydalaniladi. Masalan, yaxshi ishlayotgan va yaxshi 
ishlamayotgan korxonalar solishtirilib, korxonaning yaxshi ishlamasligi sababi aniqlanadi. Medistinada esa ikkita 
hayvonlar guruhi – eksperiment o‘tkazilayotgan va nazorat qiluvchi guruhlar qiyos qilinib, eksperiment 
o‘tkazilayotgan guruhda sinalgan preparatning samaradorlik darajasi aniqlanishi mumkin. Bunda har ikkala guruh 
bir xil sharoitda saqlanib (A, S, D), eksperiment davomida bittasiga V holati qo‘shiladi. Bu esa avvalgi holda yo‘q 
bo‘lgan d hodisasining vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Ana shunga asoslanib, «V holati d hodisaning sababi 
bo‘lishi mumkin», degan xulosaga kelinadi. 
Demak, tafovut metodiga muvofiq, hodisa vujudga kelayotgan va vujudga kelmayotgan hollar ulardan avval