O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

SHafqat. SHafqat istilohi xozirgacha axloqshunoslikka doir asosiy o‘quv adabiyotlarda va ilmiy 
tadqiqotlarda asosiy mezoniy tushuncha sifatida taqdim etilmaydi. Vaholanki shafqatning ildizi inson shaxsiga 
bo‘lgan muhabbatga borib taqaladi, u ham muhabbat kabi qamrovli hissiyot. Agar muhabbat mehrga asoslansa, 
shafqat muruvvat bilan bog‘liq. Lekin u ayni paytda muruvvatdan jiddiy farq qiladi. Muruvvat bir insonning ko‘p 
xollarda o‘ziga aloqasi yo‘q boshqa bir insonga achinish hissi orqali yordamga qo‘l cho‘zishi bo‘lsa, shafqat 
kishining o‘ziga aloqador odamga, aybdor, gunohkor, ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy jazolanishga loyiq kimsaga 
kechirimlilik orqali insonparvarlik ko‘rsatishdir. 
SHafqat hissi shafqatga muhtoj kishi o‘rniga xayolan o‘zini qo‘yib fikr yuritish orqali vujudga keladigan, 
o‘zga bir inson iztiroblarini yengillatishga qaratilgan axloqiy hodisa. Masalan: ro‘zg‘orinni zo‘rg‘a tebrayotgan 
qo‘shningizning kasbiy xizmat yuzasidan ham, biror bir jamiyatga a‘zoligi jihatidan ham, biznesdagi hamkorlik 
masalasida ham sizga aloqasi yo‘q, shuningdek, u sizga do‘st yoki dushman sifatida ham aloqador emas. Siz unga 
ehson qilib, og‘ir sharoitdan chiqib olishiga iqtisodiy yordam berdingiz, bu – muruvvat. Boshqa bir holatda, deylik 
jang maydonida sizga butunlay begona, buning ustiga safdoshingizga o‘ldirgan dushman askarini mag‘lub qildingiz. 
Endi oldingizda ikki yo‘l bor: xohlasangiz, uni o‘ldirishingiz, o‘ch olib g‘azabingizni bosishingiz, xohlasangiz, 
g‘azabingizni bosib, u dushman, lekin men kabi odam, uni ham menga o‘xshab bu maydonga jang qilish uchun 
yuborganlar, uni o‘ldirganim bilan biror ulkan o‘zgarish ro‘y bermaydi, deb asir olgansiz, hayotini saqlab qolgansiz, 
bu – shafqat. G‘azab insondagi hayvoniy xislat bo‘lsa, shafqat insoniylik belgilaridan biridir. 
Demak, muruvvat agar sizning oldingizda burchli bo‘lmagan kimsaga ko‘rsatgan yordamingiz bo‘lsa, shafqat 
esa oldingizda javobgar, jazoga loyiq odamni, uning insoniy huquqini va tabiatini hisobga olib, kechirishdir. 
Jahon axloqshunosligida, jumladan bizda ham, yuqorida aytganimizdek, shafqat asosiy tushunchalar sirasiga 
kiritilmagan. Vaholanki, adolat, insonparvarlik aynan ana shu hissiyot bilan bog‘liq. Buni birinchi bo‘lib olmon 
faylasufi Artur SHopenhauer anglab yetdi. U shafqat hissini ahloqning asosi, shafqat tushunchasini 
axloqshunoslikning asosiy tushunchasi deb ataydi. Uning nazdida shafqat universal tabiatiga ega u, insonning na 
faqat insonga, balki hayvonga bo‘lgan munosabatida ham namoyon bo‘ladi, zero xayvonga beshafqatlilik qilgan 
odam insonga shafqatli bo‘lmaydi
124
. 
SHafqat tushunchasining ahamiyati – inson hayotini oliy qadriyat deb e‘tirof qilish, uning yashashga bo‘lgan 
huquqini himoyaga olish hozirgi sharoitda yana ham dolzarblik kasb etmoqda. Bu bir tomondan, ikkinchi 
tomondan, diniy aqidaparastlik, ekstremistik g‘oyalar va mafkuraviy kurashlar beshafqatlikka asoslanganligini 
hisobga olsak, shafqat tushunchasining ahamiyati yanada ortib borayotganligi uchun ham bugungi kunda jahon 
axloqshunosligi shafqat tushunchasini SHopenhauer aytganidek, ahloqni asosi sifatida tahlil, talqin va targ‘ib 
qilmog‘i lozim. Uning XXI asr jamiyati uchun eng muhim axloqiy xodisa ekanligi e‘tirof etish zamon talabidir. 
Yana bir muhim mezoniy tushuncha – burch. Burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shaxslarga nisbatan 
muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U, yuqorida aytganimizdek, vijdon, e‘tiqod, mas‘uliyat 
kabi tushunchalar bilan mustahkam bog‘liq. Umuman, hayotda insonning har bir xatti–harakati zamirida burch 
tushunchasi – burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi. 
Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, fuqarolik burchi, otalik burchi, onalik 
burchi, farzandlik burchi singari keng qamrovli, barcha davrlar uchun umumiy bo‘lgan tushunchalari ham, 
jurnalistlik burchi, shifokorlik burchi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud. 
Burch tushunchasining o‘ziga xos jihatlaridan yana biri – uning vaqt va jamiyatda muayyanlashish xususiyati. 
CHunonchi, bir tuzum yo jamiyatda ijobiy hisoblangan burch talablari ikkinchi bir tuzum yoki jamiyat uchun salbiy 
124
Қаранг: Шопенгауэр А.. Свобода воли и нравственность. М., «Республика», 1992. С. 224 - 229. 

---

ma‘no kasb etishi mumkin. Sobiq sho‘rolar fuqarosining o‘sha davr–dagi mavjud tuzum oldidagi burchi hozirgi 
kunda o‘ta salbiy hodisa sifatida baholanishi bunga yorqin misol bo‘la oladi. 
Harbiylashgan va o‘ta mafkuraviylashgan, ya‘ni, yagona mafkura hukmronlik qilgan jamiyatlarda esa burch 
omma hamda shaxs hayotida fojeiy hodisaga aylanadi. O‘ta ustalik bilan yo‘lga qo‘yilgan targ‘ibot natijasida 
bunday jamiyatlar a‘zolarining ko‘pchiligi oqni – qora, qorani – oq deb qabul qiladilar. Buni umumbashariy va 
milliy qadriyatlarni oyoqosti qilgan beshafqat sho‘rolar sotsializmi yoki fashistlarning milliy sotsializmi yaqqol 
isbotlab berdi. Yuz minglab, hatto millionlab odamlar aldandilar, keyinchalik, uzoq yillar mobaynida vijdon azobida 
yashadilar. Demak, jamiyat qurilishida totalitarchilikka yo‘l qo‘yilishi o‘sha jamiyat a‘zolari tomonidan burchning 
noto‘g‘ri tushunilishiga va buning oqibatida ba‘zi hollarda beixtiyor, omilik tufayli, ba‘zan esa ixtiyoriy–majburiy 
tarzda yuz beradigan ommaviy axloqsizlikka olib keladi.
SHunday holatlar ham bo‘ladiki, unda burch shaxsning ko‘pgina mayl–istaklariga qarshi hodisaga aylanadi: 
uni huzur–halovatdan, turmush lazzatlaridan mahrum etadi. Masalan, Furqat mustamlakachilar mafkurasiga xizmat 
qilganida, uning hayoti rohat–farog‘atda kechishi mumkin edi. Lekin u Vatan oldidagi, millat oldidagi burchni deb 
muhojirlikning og‘ir qismatiga duchor bo‘ldi: uni mustamlakachilar, avval aytganimizdek, mamlakat hududidan 
chiqarib yuborib, qayta kiritmadilar. Furqat xorijda vafot etdi. 
Ba‘zan burch tufayli odamlar o‘z sevgisidan, jon–dilidan sevgan kishisidan, hatto aka–ukasi, opa–singlisi 
yoki farzandidan kechishga ham majbur bo‘ladilar. Xullas, burch axloqshunoslik mezoniy tushunchalari ichidagi 
eng «qattiqqo‘l», eng «shafqatsizi».