Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti «Gumantiar fanlar»

Asosiy kapital va uning takror ishlab chiqarilishi.

Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillar ta’sirida shakllanadi. Ular orasida asosiy kapitalning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo‘yicha tarkibi); asosiy kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi; eskirgan mehnat vositalarini yangilari bilan amashtirish yo‘llari va usullari muhim ahamiyatga ega.
Asosiy kapitalning tarmoq tarkibi ulaning ayrim tarmoqlar bo’yicha taqsimlanishi va har bir tarmoqning kapitalning umumiy qiymatidagi hissasi bilan tavsiflanadi. Agar asosiy kapital tarkibida ko’proq texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning tarmoq tarkibining yaxshilanganligini bildiradi.
Asosiy kapitalning turlari bo’yicha tarkibi va ular har bir turning kapital umumiy qiymatdagi hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi. Asosiy kapitalning ayrim turlari ishlab chiqarishda o’z ishtiroki bo’yicha bir xil ro’l o’ynaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir me’yorda borishini ta’minlab, mehnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish samaradorligiga bilvosita ta’sir ko’rsatsa, mehnat qurollari (ish mashinalari, uskunalar, va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol ro’l o’ynaydi va ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.

Kapitalning nafliligi quyidagilardan iborat:

Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan olinadigan samara darajasi ishlab turgan asosiy kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot yoki milliy daromadni, kapital sig‘imi darajasi esa ishlab chiqarilgan milliy daromad yoki yalpi ichki mahsulotning bir so‘mi hisobiga asosiy kapital qiymatining to‘g‘ri kelishini tavsiflaydi:

Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi natural ko‘rsatkichlar yordami bilan aniqlanadi. Masalan, bir to‘quv dastgohida metr hisobida bir kunda to‘qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda tonna hisobida tashilgan yuk va hokazo.

Asosiy kapital (fondlar) harakati aylanma kapital va muomala mablag‘lari harakati bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli aylanma kapital va aylanma mablag’lardan
foydalanish samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini ko‘rsatib berish muhim ahamiyatga ega.
Asosiy kapitalning mulk shakllari bo’yicha tarkibi, kapitalning umumiy qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko’lamdagi ozor islohotlari, iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash jarayonlari korxonalardagi mavjud asosiy va aylanma kapitallar qiymatining o’sishiga hamda tarkibining o’zgarib, sifat jihatdan takomillashib borishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasi korxonalarining asosiy va aylanma kapitallar tarkibi dinamikasi, foizda (byudjet va sug’urta tashkilotlari, banklar, kichik korxonalar va mikrofirmalar, dehqon va fermer xo’jaliklaridan tashqari) hisoblanadi.