O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq

Xalqaro iqtisodiy integratsiya va xalqaro iqtisodiy birlashmalar. 
Xalqaro iqtisodiy integratsiya bu – turli shakl va turli darajadagi o’zaro 
muvofiqlashgan ishlab chiqarish tarkibining milliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti 
asosidagi chuqur va barqaror aloqalardan iborat mamlakatlarning xo’jalik-siyosiy 
birlashuv (qo’shiluv) jarayonidir. Mikrodarajada bu jarayon kapitalning faoliyati 
orqali alohida xo’jalik subektlarining (korxonalar va firmalar) qo’shni mamlakatlar 
bilan iqtisodiy kelishuvlar tizimini shakllantirish orqali xorijda filiallarni 
tashkillashdir. Davlatlararo darajada integratsiya davlatlararo iqtisodiy 
birlashmalarning shakllanishi asosida muvofiqlashgan siyosatni amalga 
oshirishdir.  
İqtisodiy integratsiyaning ikkinchi, birmuncha yuqoriroq shakli – bojxona 
ittifoqi bo’lib, erkin savdo mintaqasi bilan yagona tashqi savdo tarifi va uchinchi 
mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati amalga oshiriladi. Har ikki 
holatda ham davlatlararo munosabatlar qatnashuvchi mamlakatlar uchun bir xil 
imkoniyatlar yaratadi. O’zaro foydali savdo va moliyaviy aloqalarni taminlaydi. 
İqtisodiy integratsiyaning murakkab shakli umumiy bozor bo’lib, uning 
qatnashchilari uchun yagona erkin bozor o’zaro foydali savdo, yagona tashqi tarif, 
kapitalning va ishchi kuchining erkin harakati hamda kelishilgan tashqi siyosat 
xos.  
Davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning yanada murakkabroq shakli iqtisodiy 
(valyuta) ittifoqidir. Bu ittifoq yuqoridagi holatlar bilan umumiy iqtisodiy va 
valyuta-moliyaviy siyosatni o’z ichiga oladi.  
İqtisodiy integratsiya jarayonining rivojlanishi quyidagilarni o’z ichiga 
oladi: 
–
 
xo’jalik (iqtisodiy-ijtimoiy) hayotining integratsiya-lashuvining o’sishi; 
–
 
xalqaro mehnat taqsimotining yanada chuqurlashuvi; 
–
 
ilmiy-texnika inqilobi o’zining xarakteri va yo’nalishlari jihatidan 
xalqaro ahamiyat kasb etishi; 
–
 
ilmiy iqtisodiyotlarning ochiqlik darajasining ortishi. 
İqtisodiyotlar integratsiyalashuvi mamlakatlar o’rtasidagi barqaror iqtisodiy 
munosabatlar jarayonini ifodalaydi va ishlab chiqarish milliy xo’jalik doirasidan 
chiqib ketadi. İntegratsiyalashuv jarayonini rivojlanishiga transmilliy 
korporatsiyalar faoliyati kuchli tasir etmoqda.  

YuNKTAD (xalqaro savdo markazi) malumotlariga ko’ra, dunyoda 39 ming 
transmilliy korporatsiyalar va ularning 270 ming filiallari 3,0 trln. A+Sh dollariga 
yaqin aktivlarga egadir. Transmilliy korporatsiyalarning filiallari tomonidan 6 trln. 
dollar sotuv hajmi amalga oshiriladi. Dunyodagi eng yirik 100 ta TMK (transmillik 
kompaniya)ning uchdan bir qismi A+Sh hissasiga to’g’ri keladi. 
Ko’p sohali integratsion guruhlar o’rtasida /arbiy Evropada – EH (Evropa 
Hamjamiyati) va ESEA (Evropa erkin savdo assotsiatsiyasi), Shimoliy Amerikada 
NAFTA, Osiyo-Tinch okeani mintaqasida Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy 
hamkorligini (OTOİH) alohida ajratish mumkin. 
İntegratsiya jarayonlarining yorqin ko’rinishi /arbiy Evropada yuzaga keldi 
va XX asrning 50-yillaridan boshlab butun mintaqada umumiy ishlab chiqarish 
shart-sharoitlari asosida yagona xo’jalik maydoni va uni tartiblash mexanizmini 
yaratish yo’lidan borildi. Natijada, XXI asr boshlarida /arbiy Evropada boshqa 
mintaqaviy integratsiya jarayonlariga nisbatan mustahkamroq huhuqiy-iqtisodiy 
asoslarga ega bo’lgan, etuk xalqaro integratsiya shakli – Evropa Hamjamiyati (EH) 
yuzaga keldi. 1993 yilning 1 noyabriga qadar /arbiy Evropadagi bu integratsion 
gruppirovka Evropa Hamjamiyati deb yuritildi. EH 1967 yil uchta mustaqil 
mintaqaviy tashkilotdan iborat edi:  
1)
 
Evropa ko’mir va po’lat birlashmasi (EKPB-ECSC). Bu birlashma 
1952 yili shartnoma asosida kuchga kirgan. 
2)
 
Evropa iqtisodiy hamjamiyati (EİH-EES). EİH tuzish to’g’risida Rim 
shartnomasi asosida 1957 yil kuchga kirgan. 
3)
 
Atom energiyasi bo’yicha Evropa Hamjamiyati (Evroatom-
EVPATOM) 1952 yili shartnoma asosida kuchga kirgan. 
MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi) 1991 yil Minsk shahrida SSSR 
ning barham topishi bilan shakllandi. Uning vujudga kelishi haqidagi xujjat – 
bitimga dastlab uch mustaqil davlat – Rossiya, Belarus va Ukraina rahbarlari imzo 
chekdilar. Bitimni imzolagan davlatlarning hududiy butunligini tan olish, hurmat 
qilish hamda amaldagi chegaralar, ularning ochiqligi va fuqarolarning erkinligini 
etirof etildi. 
MDH azolari xalqaro tinchlik va xavfsizlikni taminlash, harbiy xarajat va 
qurollarni qisqartirish chora-tadbirlarini amalga oshirishda hamkorlik qilishga 
kelishib oldilar. 
MDH azolarining birgalikdagi faoliyati sohasiga quyidagi tartiblar kiritiladi: 
-
 
tashqi siyosiy faoliyatlarni muvofiqlashtirish, mudofaa siyosati va tashqi 
chegarani muhofaza qilish; 
-
 
umumiy iqtisodiy muhitni shakllantirish va rivojlantirish, umumevropa 
va Evrosiyo bozorini shakllantirish; 
-
 
iqtisodiy islohotlar o’tkazish; 
-
 
bojxona siyosatini birga olib borish; 
-
 
transport va aloqa, shuningdek, energetika tizimlarini rivojlantirish; 
-
 
salomatlik, atrof-muhit va ekologik xavfsizlikni saqlash; 
-
 
uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash. 
MDH tarafdorlarining soni asta-sekin ortib bordi. 1991 yil 21 dekabrda 
sobiq SSSR ning uch slyavan va Markaziy Osiyodagi besh respublikasi rahbarlari 

Olma-Otada uchrashib, hamdo’stlik xujjatlariga jami 11 respublika imzo chekdi.  
MDH ning asosiy maqsadlarini amalga oshirish uchun hamdo’stlik 
mamlakatlari o’zaro munosabatlarida quyidagi qoidalarga rioya qiladilar: 
–
 
davlat suverenitetini o’zaro tan olish va hurmat qilish; 
–
 
teng huquqlilik va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslik; 
–
 
iqtisodiy kuch yoki boshqa tazyiq uslublarini qo’llashdan voz kechish; 
–
 
bahsli muammolarni keltiruvchi vositalar va xalqaro huquqning boshqa 
hamma etirof qilgan tamoyil va normalari asosida hal qilish. 
Savdo sohasidagi xalqaro tashkilotlar – savdo va tariflar bo’yicha Bosh 
bitim (GATT) – 1995 yildan umumjahon savdo tashkiloti (UST) 1948 yilda 
tuzilgan bo’lib, unga 100 dan ortiq mamlakatlar azo. Xalqaro savdoning 90 foizga 
yaqini UST qoidalari asosida amalga oshirildi. Neft eksport qiluvchi mamlakatlar 
tashkiloti (OPEK) – 1960 yilda tuzilgan bo’lib, qatnashuvchi mamlakatlarning neft 
sotish siyosatini koordinatsiya qiladi. 
Xalqaro valyuta moliya tizimida Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) Umumjahon 
Banki (XB), Evropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB), Xalqaro hisob-kitoblar 
banki (XHB) va boshqa xalqaro markazlar mavjud.  
Umumbashariy muammolarning xususiyatlari. Umumbashariy ilmiy 
bashoratlar: ikki xil yondashuv. Olimlar insoniyat rivojlanishini yaqin muddatda 
uzoq istiqbolga mo’ljallangan ko’plab global ilmiy bashoratlarni, gipotezalarni 
ishlab chiqqanlar. Unda printsip jihatidan bir-biriga zid ikki xil yondashuv ko’zga 
tashlandi, bu yondashuvlarni pessimistik, yani tushkunlik ruhidagi hamda 
optimistik kelajakka ishonch ruhidagi yondashuv deb atash mumkin. 
Pessimistik yondashuv 70-yillar Rim klubi ishtirokchilari ishlab chiqqan 
global loyihalarda o’zining, ayniqsa yorqin ifodasini topganligini aytish zarurdir. 
Bu loyiha «stsenariy»ga ko’ra, XXI asr o’rtalariga keliboq Er yuzining ko’plab 
tabiiy resurslari deyarli to’la tugab ketadi, atrof-muhitning ifloslanishi esa fojiali 
darajaga etadi. Natijada global miqyosda resurslar, ekologik oziq-ovqat tanazzuli 
ro’y beradi, boshqacha qilib aytganda «dunyo oxirlaydi» va sayyoramiz aholisi 
qirila boshlaydi. Bunday fikrdagi olimlar alarmistlar (frantsuzcha «qo’rquv», 
«tashvish», «bong») deyiladi. 
Shu jihatdan olib qaraganda, burjua futurolog olimlari kitoblarining quyidagi 
nomi xarakterlidir. «O’sish chegaralari» «O’lmay qolish strategiyasi», «İnsoniyat 
burilish nuqtasida», «Oxirlayotgan doira», «Oldinda tubsizlik», «Kelajak bilan 
uchrashuvdagi ko’ngilsizlik», «Odamlar ko’payib ketishidan portlovchi bomba» va 
boshqalardir. Bu asarning umumiy kayfiyati g’arbiy nashrlarning birida bosilib 
chiqqan quyidagi parodiyada o’z aksini topgan: «Yaqinda so’nggi odam so’nggi 
tomchi neftni, so’nggi bir tutam o’tni qaynatib, so’nggi kalamushni qovurishga 
sarflaydi». Bu olimlarning tavsiyalari aholi va ishlab chiqarishning o’sishini 
cheklash ham yaxshisi – to’xtashga borib taqalar edi.  
Ananaviy resurslar turlari yangi xil resurslar bilan almashinadi, fan-texnika 
taraqqiyoti jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi ekologik muvozanatni yaxshilaydi. 
Hozirgi vaqtdagi demografik portlash esa, abadiy, yani tuganmas hodisa emas. 
Global gipotezalar: olimlar nimalar haqida bahslashadilar. İnsoniyatning 
kelgusidagi rivojlanishidagi ayrim xususiyatlari global ilmiy gipotezalarda ham o’z 

aksini topgan. İqlimshunos olim İ.  İ. Budiko va jahondagi boshqa olimlar olg’a 
surgan parnik «samara»si to’g’risidagi ilmiy gipoteza to’g’risida bilib olganmiz, 
albatta. Parnik yoki issiqxona «samara»si deb shunday hodisaga aytiladiki, buning 
natijasida sayyoramizning o’rtacha harorati tobora ko’tariladi, tungi va kunduzgi 
harorat o’rtasidagi tafovut kamayadi. Parnik samarasiga asosan er yuzasida 
qazilma yoqilg’i turlarining ko’p ishlatilishidir. Bu yoqilg’ilardan o’tib, er 
yuzasidan ajralib chiqqan karbonat angidrid, metan va azot chala oksidi 
atmosferaga o’tib, er yuzasidan ajralib chiqayotgan issiqlikning issiqxonadagi oyna 
kabi qaytaradi. Er sharining tobora isib borishi natijasida qanday global 
o’zgarishlar sodir bo’lishini ilmiy bashorat qiladilar. Haqiqatan ham, so’nggi asr 
mobaynida Erning o’rtacha harorati 0,6 
0
S ga ko’tarildi. Hisoblar shuni 
ko’rsatadiki, parnik samarasi o’sa borsa, Er shari harorati har uch yilda 0,5 
0
S ga 
ko’tarilib, ko’plab salbiy oqibatlarga olib keladi. Mabodo Er yuzida o’rtacha 
harorat 3-4 
0
S ga ko’tarilsa, iqlim zonalari yuzlab kilometrga surilishi, 
dehqonchilik chegarasi ancha shimolga kirib borishi va juda katta maydondagi 
doimiy muzliklar tugab ketishi mumkin edi.  
Shimoliy Muz okeanini qoplagan muzlar yozda erib ketib, kemalar bemalol 
suzib yurgan bo’lardi, ikkinchi tomondan esa, Moskva iqlimi Kavkazortining 
hozirgi iqlimiga o’xshab qolardi. Afrikadagi ekvatorial zona shimolga surilib, 
Sahroi Kabirni egallardi.  
Umumbashariy  muammolarning  turlari  va  ularning  echimlari.  Global 
muammolar  aholi,  iqtisodiy-ijtimoiy  taraqqiyot  va  atrof-muhit  o’rtasidagi 
o’zaro  munosabatlar  natijasidir.  Global  muammolar,  birinchidan – jami 
insoniyatga,  barcha  mamlakatlar,  xalqlar,  ijtimoiy  tabaqalar  manfaatlari  va 
taqdirlariga  tasir  ko’rsatuvchi;  ikkinchidan – iqtisodiy  va  ijtimoiy  sohalarda 
katta talofatlarga, inqirozlarga sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon 
tsivilizatsiyasining  mavjudligiga  ham  xavf  soluvchi;  uchinchidan - echimini 
topishda  umumplanetar  miqyosdagi  hamkorlikni  barcha  mamlakatlar  va 
xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab etuvchi muammolardir. 
Global muammolarning soni taxminan 10 tadan 40-50 tagacha boradi. Lekin 
shularning ichida asosiy, eng muhim integral muammolarning soni 10 tadan 
oshmaydi. Ular quyidagilardan iborat: 
1.
 
Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish muammosi; 
2.
 
Tinchlik va qurolsizlanish, yangi jahon urushini oldini olish muammosi; 
3.
 
Ekologik muammo; 
4.
 
Energetik muammo; 
5.
 
Xom-ashyo muammosi; 
6.
 
Oziq-ovqat muammosi; 
7.
 
Dunyo okeanidan foydalanish muammosi; 
8.
 
Koinotdan tinch maqsadlarda foydalanish muammosi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlarni global muammolarning eng muhimidir. 
BMT ekspertlarining ilmiy bashoratlariga ko’ra, Er yuzasi aholisi 2010 yilga borib 
7 mlrd., 2025 yilda 8,5 mlrd. kishiga, shu jumladan, Xitoy aholisi 1,5 mlrd., 
Hindiston aholisi deyarli 1,5 mlrd., 2040 yilga borib jahon aholisi 10 mlrd. kishini 

tashkil etadi.  
Ular umumbashariy muammolarni echishning bosh yo’li aholi va ishlab 
chiqarishni qisqartirishda emas, balki insoniyatning fan-texnika taraqqiyoti bilan 
chambarchas bog’liq ijtimoiy taraqqiyotida, jahon siyosiy iqlimining ilishi va 
qurolsizlanish siyosatida deb biladilar. 
TAYaNCh SO’Z VA İBORALAR: 
Xalqaro aloqa, aloqa turlari, aloqa formalari, jahon savdosi, xalqaro 
integratsiya, iqtisodiyoti ochiq mamlakatlar, iqtisodiy yaqinlashuv, pessimistik 
yondashuv, OPEK, eksport, import, xalqaro tovar aylanmasi, ilmiy bashoratlar, 
globalizatsiyalashuv, umumbashariy muammolar turlari, demografik muammolar, 
Dunyo okeani muammosi, texnikaviy muammolar, yoqilg’i-energetika muammosi, 
umumbashariy muammolar echimi, ekologik muammolar, umumbashariy 
muammolar mohiyati, iqtisodiy hamkorlik, mintaqaviy savdo, dunyo xo’jaligi, 
xalqaro kredit. 
 
TAKRORLASh UChUN SAVOLLAR: 
1.
 
Xalqaro iqtisodiy aloqalarning qanday turlarini bilasiz? 
2.
 
İqtisodiy integratsiya tovar yo’nalishi jarayoniga qanday tasir 
ko’rsatmoqda? 
3.
 
İqtisodiy yaqinlashuv va umumlashuv jarayoni? 
4.
 
Umumbashariy ilmiy bashoratlar turlari? 
5.
 
Umumbashariy muammolarni echimini tahlil qiling. 
6.
 
Demografik muammo deganda nimani tushunasiz? 
7.
 
Ekologik muammolar haqida tushuncha. 
8.
 
Tashqi iqtisodiy aloqalarning tarkibi qanday? 
9.
 
İqtisodiy integratsiya jarayonining rivojlanishi nimalarni o’z ichiga 
oladi? 
10.
 
Hozirgi xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuv va xalqaro kooperatsiya 
sabablarini tushuntirib bering. 
11.
 
 
FOYDALANİLGAN ADABİЁTLAR: 
M. Maxmudova, Sh. Jumaxanov. Jahon xo’jaligi. (maruzalar matni). Namangan 
Davlat universiteti, 2001 yil. 
1.
 
O. Abdullaev. İqtisodiy geografiya va ekologiya. Namangan, 2002 yil.