O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq

TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR 
11.
 
Sanoat geografiyasining asosiy vazifalari. 
12.
 
Sanoat ishlab chiqarishning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatini 
tushuntiring. 
13.
 
Sanoat tarmog’ini va hududiy tarkibini izohlang. 
14.
 
İqtisodiyotning umumiy tarmoq tarkibi va mohiyatini tushuntirib 
bering. 
15.
 
Ёqilg’i energetika sanoati va uning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi 

o’rnini izohlang 
16.
 
Metallurgiya sanoatining tarmoq tarkibini tushuntiring 
17.
 
Mashinasozlik sanoati iqtisodiyot rivojlanishning o’zagi ekanligini 
tushuntiring 
18.
 
Kimyo sanoati, uning tarmoq tarkibi va joylashish xususiyatlariga tarif 
bering 
19.
 
Engil sanoatning tarmoq tarkibi va rivojlanish jarayonlarinitushuntirib 
bering. 
20.
 
Yangi poyafzali “KİT” bo’lgan mamlakatlar. 
 
TAYANCH IBORALAR: 
Sanoat, sanoat ishlab chiqarish, sanoatni joylashtirishga tasir etuvchi omillar, 
YaİM YaMM, yoqilg’i energetika, metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, engil 
sanoat, sanoatning “zarbdor uchligi”, energiya ishlab chiqarish tsikllari, Qora 
metallurgiya, energetika, mehnat vositalari, tog’-kimyo sanoati, sanoat punkti,sanoat 
markazlari, tog’-kon sanoati, GES,  elektroenergiya resurslari, mis sanoati, 
to’qimachilik sanoati, jun-guzlama sanoati, tikuvchilik sanoati, poyabzal sanoati, 
og’ir mashinasozlik, umumiy mashinasozlik, o’rta mashinasozlik. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1.
 
Chet mamlakatlar iqtisodiy geografiyasi. Toshkent, 1985  
2.
 
Jahon mamlakatlari. Spravochnik. Toshkent, 1989 
3.
 
Alaev Ekonomicheskie geograficheskie terminologiya. Minsk, 1997. 
4.
 
Jahon mamlakatlari. Luqg’at. Toshkent, 1994 
5.
 
Makskovskiy V.P. Ekonomicheskoe sotsiologie geografii. M., 1980-81. 
6.
 
Jahon mamlakatlari. Toshkent, 2006. 
7.
 
Sotsialno-ekonomicheskaya geografiya zarubejnogo mira Moskva, 1998 
8.
 
Strano’ mira. Ensklopedicheskiy i sotsialnaya geografiya mira (obhiy 
obzor), Moskva, 2000. 
9.
 
İnternet materiallari 
10.
 
Bunakova T.M.,  Radionova V.A. Ekonomicheskaya geografiya SNG i 
stran Baltii.M.: 1994 
11.
 
Lipets Yu.G., Pulyarkin V.A., Shlixter S.B. Geografiya mirovogo 
xozyaystvo. M.: Vlads. 1999. 
12.
 
Mironenko N.S, Vvedenie v geografiyu mirovogo xlzyaystvo. M.Ankil. 
1995. 
13.
 
Politicheskaya karta  mira, 1995. 
14.
 
Boyarskiy A.Ya, Valentey A.Ya. Kvo’asha Osnovo’ demografii. 
15.
 
Jahon iqtisodiyoti. T., TDİU, 1994. 
16.
 
Xaspulatov R.İ. Mirovaya ekonomika. M İnsan., 1994 
17.
 
Soliev A., İqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari. T., 
1995. 
18.
 
Tyaglov S.G., Cherno’sh E.A., Molchanova N.P. Regionalnaya 
ekonomika. Rostov N.D., Fenks, 2001, 320 s. 
19.
 
Bunakova T.M.,  Radionova V.A. Ekonomicheskaya geografiya 

uchebno-geografiya. Uchebno-spravochnoe posobie. Moskovskiy 
litseyyu 2000. 
20.
 
Soliev A.S., Muxammadaliev R. İo’tisodiy geografiya asoslari. T., 
Uzbekistan, 1996. 
21.
 
To’xliev N., O’zbekiston iqtisodiyoti. T., UME, 1996. 
22.
 
Zvonkova T.V., Geograficheskoe prognozirovaniya M. Vo’sshaya 
shkola, 1997. 
Mavzu ;  Jaxon xujaligi, Xududiy mexnat taksimoti 
 
R E J A  
1.
 
Dune xujaligining moxiyati va rivojlanish boskichlari . 
2.
 
Dune boskichlari va xalkaro mexnat taksimotida yangi jarayondan  
3.
 
Xalkaro mexnat taksimoti dune xujaligining moddiy asosi . 
4.
 
Xalkaro ishlab chikarish va ixtisoslashuvi va kooperatsiya. 
5.
 
Xududiy mexnat taksimoti milliy iktisodiyotni rivojlantirish bosh 
tushunchasi. 
6.
 
Xududiy mexnat taksimotining shakllari. 
7.
 
Xozirgi sharoitda xalkaro rakobat ishini xususiyati. 
 
Jaxon xujalining shakllanishi jarayoni amalda kishilik jamiyatining jami 
shaklini uz ichiga oladi. Chunki u ishlab chikarish kuchlarining necha ming killar 
davomida evolutsiyasining natijasidir. Jaxon xujalining shakllanishi va rivojlanishi 
joylashishi uziga xos xususiyati bilan ifodalanuvchi ayrim boskichlariga 
taksimlash mumkin. Birinchi va eng uzok davrini uz ichiga olgan jaxon xujaligini 
belgilari va regional xususiyatlari shakllana boshlagan boskich buyuk geografik 
kashfiyoti davrigacha davom etgan Buyuk geografik kashfiyotlari natijasida 
xalkaro savdo Evropa va osiyodan keyin Er sharining boshka regional xam kamrab 
oladi. 
Gegional urtasida maxsulotlarning ayirboshlash jaxon bozor xududida keltiradi. 
Ushbu bozor transport rivojlanishi munosabati Bilan yana xam kengayadi chunki 
dengiz birlashtirishga imkon berdi. Jaxon xujaligi 20 asr arafasida Tula tukis 
shakllanib buldi xamda mazkur asrning birinchi yarmida uning rivojlanishi ayrim 
xududlarni kamrab olin xisobiga amalga oshirgan.  
Jaxon xujaligi iktisodiyoti kategoriyadir chunki uning tugrisidagi tushuncha  
ijtimoiy mexnat taksimoti tushunchasi xujalikning alokalarining 
baynalminallashishi xamda xalkaro iktisodiy integrattsiyalanishi alokadordir. 
Jaxon xujalik geogorafik kategoriya bulib uch  yunlishida tadkik etiladi.  
1. Jaxon xujaliklarning umumiy geografiyasi 
2. Uning tarmoklari geografiyasi 
3. Yirik regional va subrigional geografiyasi 
Jaxon xujaligining shakllanishi va rivojlanishida xalkaro geografik mexnat 
taksimotining urn iva axamiyati bekiyosdir geografik mexnat taksimoti bu ijtimoiy 
mexnat mexnat taksimotining xududiy shaklidir. Geografik mexnat taksimoti 
mikyosiga kura rayonlararo va xalkaro mexnat taksimotiga bulinadi. Xalkaro 
geografik mexnat taksimoti jaxon xujaliging xarakatlantiruvchi va negizidir. 

Jaxon xujaligi – bu bir biri bilan umumjaxon iktisodiy munosabatlari orkali 
boglangan. Dunyodagi barcha malakatlar milliy xujaliklarining  majmuidir. 
Jaxon xujaligining geografik «Modeli» kundan kunga murakkablashib 
bormokda XIX asrning oxirigacha barcha kursatkichlar buyicha bir markaz – 
Evropa yakkol kuzga tashlanar edi.  Undan keyin ikkinchi jaxon markazi – AKSh 
vujudga keldi va etakchi rulni uynay boshladi. İkkinchi jaxon urushigacha bulgan 
davrda jaxon xujaligining Yangi markazlari sobik ittifok va Yaponiya byudjetiga 
keldi. Undan keyingi ishlar  Xitoy va Xindiston, Kanada, Avstraliya va Guruziya 
janubi – garbiy osiyoning neft kazib oluvchi mamlakatlari singari Yangi iktisodiy 
markazlar shakllana boshladi. Sungi chorak asrda jaxon xujaligida turt «Osiyo 
yulbarslari» Koreya Respublikasi, Tayvan, Gonkong va Singapur saxnaga chikdi. 
Mazkur xududiy uzgarishlar natijasida osiyo Tinch okeani mintakasining jaxon 
xujaligidan salmogi Yana xam oshdi. Jaxon xujaliging xozirgi vaktda kup markazli 
xusiyatga egadir. 
3 Dunyo mamlakatlari milliy xujaliklarining jaxon xujaliklarini birlashtirish 
asosida xalkaro mexnat taksimoti etadi. BMT XMT – ayrim mamlakatlarning 
bulgan tabiiy sharoit va resurslar axolining mexnat malakalarining kunikmalari 
asosida ayrim maxsulotlari yoki ularning turlarini ishlab chikarishga ixtisoslashuvi 
va boshka mamlakatlar bilan ayrboshlashuvidir. 
XMT mamlakatlarning iktisodiy ijtimoiy rivojlanishi darajasi ijtimoiy – siyosiy 
tizimining xarakteridan katiy nazar tavarlar xizmat va bilimlarning xalkaro ayrim 
boshlanishi ishlab chikarishning rivojlanishi, ilmiy savdo solik soxalarida boshka 
xamkorlarining obektiv asosidir. XMT mamlakatlari ichidagi va ular urtasidagi 
munosabatlar rivojlanishining konuniy natijasi ijtimoiy mexnat taksimotining 
mantikiy davomidir. XTM xarakatlantiruvchi kuch va uni ragbatlantiruvchi omil. 
Mamlakatlarning unda ishtirok etishidan kuzlangan maksadi manfaatlari vazifalari 
iktisodiy foyda olishga karatilgandir. Bu faoliyati xalkaro mikyosi kiymat konuni 
amal kilish  kurinadi. Kiymat konuni tovar ishlab chikarish sharoti XTM 
avzalliklaridan foydalanishga undaydi. Xar kanday ijtimoiy iktisodiy sharoitga 
kiymat ishlab chikarish xarakatlari mexnatga xak tulash kuyilgan kiymatdan iborat 
buladi. Bozorga tushayotgan tovarlar baynalminal kiymatning yoki xalkaro 
narxlarning tovarlar xalkaro bozorlar konuniyatlariga mos munosiblik jumladan 
kiymat konuni asosida almashtiradi. Unda erishiladigan iktisodiy Samara vaktning 
tejalishida va mexnat unumdorligining usishi namoyon buladi. XTM da xar bir 
mamlakat milliy iktisodiyotning tutgan urni kuyidagilarga boglik. 
A) İktisodiy geografik xolati. 
B) Agroiklimiy sharoitlari  
V) Tabiiy resurslari foydali kazilmalar Bilan maminlangan darajasi  
G) Xalkning millatning mexnat ananalari malum ishlab chikarish turlari 
xizmatlari kunikmalariga egaligi. 
D) Mamlakatni iktisodiy tarixiy rivojlashi xususiyatlari  
E) ijtimoiy – iktisodiy tarakkiyot darajasi  
J) Mexnat resurslari sifat tarkibi kasbiy va inteliktual darajasi Yangi kasb 
xunarlarning uzlashtirish imkoniyatlari kabi bir kator iktisodiy ijtimoiy 
kursatkichlar. 

XTMning mamlakatlar uchun manfaatli tomonlar. 
1. Xalkaro ayirboshlashning kulay sharoitlarida eksport kilinayotgan tovarlar va 
xizmatlar baynalminal va milliy kiymatlari urtasidagi ijtimoiy farki erishishi. 
2. Arzon import tovarlar va xizmatlar evaziga milliy tovarlar ishlab chikarish va 
xizmatlardan voz kechish Dunyo xujaligi milliy xujaliklarining umulashmasi bulib 
barkaror suratda rivojlanib borayotgan bozor iktisodiyotining obektiv konunlariga 
buysingan xolda xalkaro alokalarining usib borishi Bilan birgalikda uziga xos 
karama Karshiliklariga xam ega bulgan yaxlit xujalik tuzilishidir. 
80-90 yillar dunyoda yuz bergan juda kata iktisodiy jarayonlar Dune xujaligiga 
uning sifat jixatlariga kuchli tasir kursatdi. İkki tuzimning karama Karshiligining 
barxam topishi Evropada kolaversa butun dunyoda kularning Yangi nisbatlariga 
olib keldi. Natijada dunyodagi bir biriga boglik muammolar xal kilish 
mamlakatning rivojlanish darajasi Bilangina emas XMT va Dune xujaligidagi 
ishtiroki Bilan xarakterlanadi. Davrining asosiy xususiyati bu integratsiyaning 
umumiylashuvi kapital ishlab chikarish va mexnatni kamrab olinganligidir.  
İktisodiy intugratsiya turli milliy xajaliklarning baynalminallashuvi bulib ikki 
va undan ortik millik xujaliklarining yagona xujan mexanizimini yaratish 
maksadidagi yakinlashuvi va uygunlashuvidir. 
İktisodiy integratsiyaning muxim sharoti mamlaktlashgan iksodi  ishtimo 
rivojlanish  darajalarnig   nisbatan tengligi va bir-biri Bilan 
chegaradoshligidir.İntegratsiya jarayoni rivojlanish darajasiga boglik xolda beshta 
poganaga ajratiladi. 
1.Erkin savdo mintakasi 
2.Bojxona ittfoki 
3.Umumiy bozor 
4.Valyutaviy iktisodiy itifok 
5.Siyosiy  
Bu borada Evropa iktisodiy xamkorligi Evropa ittifoki namuna bulib xizmat 
kiladi.Uning integratsiya soxasidagi tajribasini boshka mintakalarda xam kullash 
mumkin.Xozirgi vaktda dunyodagi kuplab integratsiya assotsiatsiyalari ЁİX 
tajribasiga amal kilgan xolda intgratsiyaning besh poganasiga asoslanib ish olib 
bormokdalar. 
Endilikda fakat poganali integratsiya modelida asoslngan erkin savdo 
mintakalari yoki bojxona ittifoklari Bilan bir katorda iktisodiy ittifoklar xam 
tashkil etisha boshlaydi. Garbiy Evropada Evropa  ittifok 80 yillarning urtalarida 
besh pogona maksad kilib kuygan va masstirix shartnomasining tuzb valyutaviy – 
iktisodiy ittifokka utishining tartibini belgilab oladi. 1989 yilda Shimoliy Afrika 
1994 yilda Kanada va AKSh urtasida erkin savdo mintakasi tashkil etiladi. Unga 
Meksika kushilishi natijasida erkin savdo asotsiatsiyasi shaklida Osiyo Tinch 
okeani mintakasida 1989 yilida OSiyo Tinch okeani iktisodiy koorporatsiyasi 
(OTİK) tuzildi. Xozirda bu assotsiatsiyaga Tinch okeani xavzasining 20 dan ortik 
mamlakati azo bulib 2020 yilga borib, uning doirasida erkin savdo mintakasining 
tashkil etish tugrisida kelishib olingan. Undan avvalrok 1992 yilda Janubiy Osiyo 
mamlakatlari astsiatsiyasiga azo bulgan 6 mamlakat 2008 yilgacha erkin savdo 
asotsiatsiyasni tashkil kilish tugrisida shartnoma tuzgan edi. İntegratsiya borasida 

Uzbekiston xam murakkab yulni bosib utdi. Chorizm davrida Uzbekiston iktisodiy 
umumrosiya Yana iktisodining tajribiy kismi bulgan bulsa, Shurolar davrida 
Uzbekiston iktisodi mustamlaka iktisodiyoti sifatida Rossiya davlatiga xizmat kilar  
edi.  
Shurolar davrida vaziyat yanada bir muncha murakablashadi.Uzbekiston 
iktisodiyoti (Murakab) maxkamrok ravishda  markazga buysintirib, yurtimizdan 
moddiy boyliklarini olib ketishi avvalgidan xam tezlashdi. «Rivojlangan 
sotsializm»  yillarida «Butun  ittifok yagona iktisodiy majmuasi» tashkil kilinadi. 
Bularning xammasi majburiy zuravonlarcha integratsiyaning erkin 
misollaridir.Xolbuki, ixtiyoriy manfaatdorlik asosida va tabiiy ravishda amalga 
oshirilishi kerak.  
Uzbekiston mustakilikka erishgandan sung utmishdagi majburiy integratsiya 
mintakalari uzildi va barbod buldi. Endi mustakil davlatlar uzaro xamkorlik tenglik 
asosida ixtiyoriy intergatsiyaning Yangi shakllari va yularini kidira 
boshladilar.Utmishdagian fark shundan iboratki Yangi mustakil davlatlar Bilan 
xamkorlik doirasidagina emas balki boshka uzok xorijdagi davlatlar Bilan xam 
iktisodiy alokalar urnatib asta sekin bu alokalarni kengaytirib mustaxkamlay 
boshladilar ammo iktisodiy integratsiya birinchi navbatda MDX doirasidagi kun 
tartibiga  kuyilmokda.Chunki bu er gap utmishda urnatilgan iktisodiy alokalarni 
Yangi asosda tuzish tugrisida MDX ichida Uzbekiston birinchi galda Markaziy 
Osiyo davlatlari Kozogiston, Kİrgiziston va Turmaniston Bilan iktisodiy 
integratsiya tugrisida Suz olib bordi. Chunki xuddagi davlatlar uzaro iktisodiy 
ruxiy tarixiy, geografik va boshka jixatlar Bilan boglangan. Kata istikbolga ega 
integratsion jarayon – 1994 yili Uzbekiston, Kozogiston va Kirgiziston urtasida 
tuzilgan shartnoma asosida markaziy Osiy umumiy bozorining rivojlantirishdir.  
Ushbu shartnomada mintakaviy integratsion alokalarni kuchaytirish buyicha 
kator tadbirlar kursatib utilgan.Ular katoriga yokilgi, energetika majmuini transport 
va axborot tuzimlarini mintaka suv xujalik tizimini rivojlantirishning yagona 
dasturlaini ishlab chikish, umummintaka erkin savdo xududi va bojxona itifokini 
tashkil etish: 
Banklararo xisob-kitoblarning samarali mintakaviy tuzilishini yaratish: 
Byudjet siyosati, pul kredit, valyuta munosabatlarida mutanosiblikka erishish 
mintaka doirasida davlatlar iktisodiy konunchilikn yakinlashtirish va xukukiy 
meyoriy aktlar muvofikligiga erishish: 
Kusha korxonalar moliya sanoat guruxlari tuzish uchun zarur shart-sharoit 
yaratish: 
İshlab chikarish kooperatsiyasining davlatlararo   shakllarini amalga oshirish 
kiritish mumkin va bu tadbirlar boskichma boskich amalga oshiriladi. 
İktisodiy xayotda integratsiya bir necha yunalishlarga ega  
1.
 
İshlab chikarish kunlarini baynalminallashuvi ishlab chikarish vositalari 
va texnologik bilimlarni ayirboshlash va kooperatsion alokalar negizida yaxlid 
ishlab chikarish va istemol tizimi bulib, bu ishlab chikarish resurslari xalkaro 
moddiy material axborotning xalkaro umumlashuvi, tashkiliy iktisodiy 
infratuzilmalardan iborat. Xamkorlik jarayonini ifodalaydi. 
2.
 
XMT orkali baynalminallashuv jarayoni 

3.
 
– ananaviy xalkaro savdoning xajmi vo’a sifat jixatining uzgarishi 
negizida iktisodiy xayotning baynalminallashuvidir.Xalkaro savdoning vazifasi 
«Tovar pul» oddiy formulasidan milliy ishlab chikarish jarayonlariga xizmatk 
kiluvchi chegaralardan chikib ketdi va natijada xalkaro savdo tarkibi xam uzgardi.  
4.
 
Moliya va ishlab chikarish resurslarining xalkaro amallashuv turi 
mamlakatlar iktisodiy xayotining yakinlashuvi va uygunlashuviga olib 
kelmokdalar.Bu jarayon kredit va xorij investitsiyalari shaklida amalga 
oshirilmokda.  
5.
 
Xalkaro xamkorlikda xizmatlar kursatish soxalari moddiy ishlab 
chikarish soxalariga nisbatan tez rivojlanib bormokda. 
6.
 
İlmiy texnik bilimlarining xalkaro amallashuvi tez rivojlanishidir. Bu 
jarayon xalkaro intellektual mexnat taksimotining  shakllanishiga ilmiy tadkikot va 
tajriba konstruktorlik markazining xalkaro ixtisoslashuvi va korporatsiyasiga olib 
kelmokda.  
7.
 
Xalkaro kulamda ishchi kuchi integratsiyasi usmokda va bu jarayonida 
xamdustlik mamlakatlari xam ishtirok etmokda xamda u iktisodiy xayotni 
baynalminallashuvini tarkibiy kismi bulib kelmokda. 
8.
 
Xalkaro mikyosda ishlab chikarish va istemolning baynalminallashuvi 
tabiiy muxitga jiddiy tasir etmokda va bu soxada xalkaro xamkorlikni kun tartibiga 
kuymokchi. Atrof muxitni muxofaza kilish Dunyo okeanining va kosmosni 
rivojlanayotgan mamlakatlardagi ochlik va savotsizlikni bartaraf etish va 
boshkalar. 
 
4.XTM va xalkaro ishlab chikarish ixtisoslashuvi va kooperatsiya bir-biriga 
boglik va ajralmas jarayon bulib murakkab va ziddiyatli  xarakterga egadi.XMT 
xalkaro kooperatsiyaga nisbatan kamrok iktisodiy tushuncha bulib, xalkaro 
kooperatsiya XMTning shakllanishida muxim rol uynaydi. Uz vaktida ishlab 
chikarishning xalkaro ixtisoslashuvi kooperatsiyasining shakllanishiga Olib 
keladi. Shuning uchun xam xalkaro ixtisoslashuv va xalkaro kooperatsiyasi 
XMTning oddiy shakli bulibgina kolmay balki uning moxiyatini ifodalovchi 
jarayonlardir.  İshlab chikarishning xalkaro ixtisoslashuvi mamlakatlar 
urtasidagi mexnat taksimotining uziga xos shakli bulib, ilmiy ishlab 
chikarishning tabakalanishi asosida bir xil ishlab chikarish kontsentratsiyasi va 
mexnatning umumlashuvi xamda aloxida mustakil texnologik jarayonlarining 
mustakil ajralib chikishi ichki extiyojlardan yukori turgan maxsulotlar ishlab 
chikaruvchi tarmok va kichik tarmoklarning bulinishi orkali uzaro 
tabakalashgan milliy xujalik majmualarini tuldirishdir.  
Yukoridagi jarayonlar xalkaro tovar ayirboshlash xizmatlar va ilmiy texnik 
bilim va ishlanmalar ayirboshlashni yanada intensivlashuviga olib kelmokda. 
İChXM ning asosiy turlari predmetlar detallar va texnologik yoki 
boskichma-boskich ixtisoslashuvidir. İChXM turli tarixiy boskichlarda 
barakaror uzgarishlarni boshdan kechirmokda. Bunga ijtimoiy ishlab 
chikarishdagi chukur uzgarishlar istemolning xalkaro tarkibining uzgarib 
borishi va İTİ tasiri kata bulmokda. 

30 yillarda dunyo xujaligida xalkaro tarmoklararo ishlab chikarish 
ixtisoslashuvida bir tarmok majmuasi (ishlab beruvchi sanoat) boshka tarmok  
(kazib beruvchi tarmok yoki kishlok xujaligi) maxsulotlarga asoslangan edi. 50-
60 yillarda İChXİ da birinchi tarmoklar (avtomobilsozlik, samolyotsozlik 
plastmassalar ishlab chikarish, podshipnik, radioapparaturalar va boshkalar) 
asosiy urinni egallasa  70-80 yillarda İChXİ da ichki tarmoklararo va istemol 
yunalishidagi maxsulotlar kuchaydi. 
İshlab chikarishning xalkaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyasining (İChXİK) 
milliy ishlab chikarish samaradorligini oshishi va xalkaro tovar aylanmasining 
barkaror usish omili sifatidagi axamiyati katta  70-80-yillar mashinasozlik 
maxsulot xalkaro  savdoning 40% gachasi (60 yillarda 4% )  butlovchi 
maxsulotlar xisobidan 60-90 yillarda iktisodiy rivojlangan mamlakatlarda 
mashinasozlik sanoatining detal va uzellari va boshka butlovchi maxsulotlari 
xalkaro savdosi 2 marta usdi. Ayniksa mashinasozlik sanoatida barcha turlariga 
ixtisoslashuvchi kuchaydi .  
Bu jarayon bugundan konstruktiv mashinalar , jixozlar mexanizmi kuplab 
komponentlardan (agregatlar kism detal) iborat bulib ishlab chikarish 
iktisoslashuvini takozo kiladi .  
İkkinchidan mashinasozlik majmuasi uziga xos mikdor va sifat 
xususiyatlariga ega . bu minglab nomidagi turli xajmdagi maxsulotlar ishlab 
chikarishni uz tarkibiga oldi.  
Konstruktiv jixatdan murakkab bulgani uchun unlab va yuzlab 
mamlakatlarda ming lab korxonalar koperatsiyasini takozo kiladi. 
  Uchinchidan –mashina sozlik sanoatida ishlab chikarilayotgan maxsulotlar 
texnologik xususiyatlarga egadir. 
  Milliy bozor bu maxsulotlarni ishlab chikarishga torlik kiladi.Xalkaro 
ixtisoslashgan tarmok darajasi kursatkichlarga nisbatan eksport ixtisoslashuviga  
ixtisoslashgan tarmok koeftsenti  va tarmok ishlab chikarishning eksport  
eksport  kvotasi kiradi.Tarmokning eksport ixtisoslashuvi kuyidagi  formula 
bilan aniklanadi. 
Kurinib turibdiki birlikdagi faoliyati kooperatsiyasi azolaridan maxsulotlarni 
ishlab chikarish ektazib berish uning sifati xajmi va kelishilgan muddatlariga  
katxiy amal kilishni takozo kildi.Kooperatsion alokalar xalkaro darajasiga va 
boshka shakllarda bulinishi mumkin. 
Kooperatsion alokalarning asosiy usullari kuyidagilar. 
1.
 
Birlikda dasturlarini amalga oshirish. 
2.
 
 Shartnomaviy ixtisoslashuv. 
3.
 
Kushma korxonalar barpo kilish. 
Kushma korxonalar barpo kilish  kooperatsion alokalarni muxim urin tutadi 
va bugungi kunda eng keng tarkalgan usuldir.Bunday kooperatsion integratsiyasi 
birnecha mamlakatlarning kapitali uzaro kelishilgan maksadlari amalga oshirishdi 
ishtirok etadi. 
5.Xududiy mexnat taksimoti jamiyat tarakiyotida mexnat faoliyatining sifat 
jixatidan tabakalanish jarayonini ifodalaydi va ishlab-chikarish kuchlari 
rivojlanishiga kuchli turtki beradi mexnat taksimoti moxiyatiga kura ikkiga 

bulinadi,yani a) butun jamiyat mikyosida va b) ishlab-chikarishni  tashkil etishni 
turli shakllaridagi ichki mexnat taksimotidir. 
Mexnat taksimotining bu ikki turi,uzaro alokadorlikda bulib bir-biri Bilan 
chambarchas boglangan. 
Xududiy mexnat taksimoti  ishlab- chikarish kuchlarini okilona 
joylashtirishning asosidir.Ayni vaktda xududiy mexnat taksimoti iktisodiy 
rayonlarning shaklanishi Bilan boglik  ijtimoiy-iktisodiy jaroyondir .Shuning 
uchun  xududiy mexnat taksimoti rayoonlarning tabiiy ijtimoiy-iktisodiy 
sharoitlari Bilan chambarchas boglik,xujalik ixtisoslashuvining samarali 
yunalishlarini ifodalaydi ,Bunday xujalik iktisoslashuvi xududdagi eng kulay va 
samarali bulgan aloxida maxsulotlarini etishtirishga (sabzovot-polizchilik) xatto 
Yana shu maxsulotlaning bir turi kishlok xujalik ekinlarining bir navi ,malum 
detalni yoki uning bar kismini ishlab chikarishga ixtisoslashuv Bilan boglikdir. 
Anna shunday xujalik ixtisoslashuvi aloxida shaklanadigan ijtimoiy-
iktisodiy jarayonlar. 
Geografik mexnat taksimoti yoki uning sinonimii xududiy mexnat taksimoti 
deb yuritiladi.Xududiy mexnat taksimoti juda murakkab tushuncha bulib,xujalik 
jixatidan turlicha ixtisoslashuv darajasidagi xududlar urtasidagi iktisodiy alokalar 
tizimini ifodalaydi.Bunday iktisodiy alokalar rayon ,mamlakat jaxon 
iktisodiyotida mineral xom-ashyo xilma-xil tovarlar almashuvidan iborat uzaro 
foydali bulgan jarayondir. 
Xududiy mexnat taksimoti moxiyatiga kura jamiyat mikyosida tarmok va 
tarmoklaroro ishlab chikarishni tashkil etish shakllaridagi mexnat taksimotiga 
bulinadi. 
İjtimoiy mexnat taksimoti ishlab-chikarish kuchlarining «vakt» mobaynida 
tarakiyot boskichlarini ifodalaydi.Jamiyat tarakiyotining  muayan boskichda 
dexkonchilikdan chorvachilikni ajralib chikishi,keyinrok xunarmandchilikning 
ajralib chikshi Bilan mexnat taksimoti ijtimoiylashib, sifat jixatdan rivojlanib 
bordi .xunarmadchilikning rivojlanishi sovdo-sotikni usishi Bilan ishlab 
chikarishni tabakalanishini jarayoni kuchaydi va bugungi murakkab ijtimoiy-
xududiy  mexnat taksimotining shaklanishiga olib keldi. 
   İshlab-chikarishning tarmok  taksimoti ixtisodiy iktisodiyotining yirik 
tarmoklariga sanoat xujaligi,transport va infrastrukturasidan bulinishini 
ifodalaydi.Mintakalararo yoki mintakaviy mexnat taksimoti tabiiy-geografik 
jixatdan yaxlit xududlardagi ikki va undan ortik mamlakatlar guruxi urtasida 
shaklangan ishlab chikarishni ixtisoslashuvini ifodalaydi.Jumladan Garbiy Evropa 
mamlataklari doirasida «Umumiy bozor» shaklangan mintakaviy mexnat 
taksimotini ifodalaydi. 
  Xalkaro rakobatning keng yoyilishi undagi jarayonlarni tezlashtirmokda,shakl va 
usullarni uzgartirmokda,yani rakobatdosh tovarlar va yani xududlarni kashf kilishi 
kengaymokda.Ayniksa  İTR rakobatga aloxida jushkinlik baxsh etmokda .Kaerda 
rakobat bulsa usha erda ishlab-chikarish xarajatlarining kiskarishi sifatning oshishi 
va foydaning yukoriligi kuzga tashlanmokda. İTİ nafakat rakobatning asosi 
bulimgina kolmay uning katalizatori,xarakatlanturuvchi kuchi xam bulmokda.İTİ 

ning faol tasiri Dunyo xujalikning barcha boskichlarni aloxida firmalar, 
mamlakatlar va mamlakatlararo guruxlari munosabatlarda xam kurinmokda.  
 
İTİ yutuklaridan keng foydalanish tovarlar nomenklaturasining doimiy 
yangilanib turishga keng imkoniyat ochmokda, bozor extiyojlariga mos ravishda 
maxsulotlarining sifatiga bulgan tomvarlarni kondirmokda. Shuning uchun xam 
rakobatbardoshlikning muxim omili bulib kolmokda. Natijada Yangi tovarlar 
mutlako Yangi extiyojlarini kondirish orkali Yangi bozolarning yuzaga 
keltirmokda yoki yukori darajaga sifat extiyojlarini kondirish orkali ilgari malum 
tovarlarni kengrok istemolchilarga yunaltirilganligi Bilan ilgari sotib olish imkoni 
bulmagan istemolchiga xam munjallanmokda.  
 
Dunyoning sanoat maxsulotlari eksport taxlili shuni kursatmokda İTİ 
tasirida sxemalar EXM kommunikatsiya vositalar elektron jixozlari tsellyuloza 
kogoz maxsulotlari temir yul tortish vositalari, moshina va sanoat elektronik 
jixozlari aviadigatellar kiyo sanoatining jindlari ortib bormokda va XXI asrning 
dastlabki un yilligida bu tovarlarga bulgan extiyoj kupayishi boshorat kilinmokda. 
Mutaxassislarning tadkikotlariga kura Yangi tovarlarni ishlab chikarish 
uzgartirgan kompanilarda uni tadbik etgandan sung un yilda foyda, ananaviy 
tovarlar ishlab chikarish rakobatchilardan kurinib ikki marta yukori bulgan Yangi 
tovarlar bozor muvoffakiyatlari ananaviy tovarlarga nisbatan narxining yukoriligi 
xaridorligi MTM vositasidagi rakobat kurinishning Yangi boskichini boshlab 
berdi. Natijada xilma xil mexanika va texnalog takomillashtirishlar patentlar 
ustidan nazoratni kuchaytirishga uriinishlari tovarlarning imtemol mossalarining 
muttasil yaxshilash imkoniyatini bermokda va rakobatning asosiy usullaridan 
biriga aylanadi. 
 
Fyni vaktda firma va kompayniyalarning xaridorlarining jalb kilishi 
maksadida uz tovarlariga majmuali xizmat kursatish turlarini yani koeffisentini 
kafalatidan keyingi xizmatlarining xam amalga oshirmokdalar. Chunonchi ular 
masalan dastgoxlar chikaribgina kolmay uni sotadilar, urnatadilar istemolchi 
korxona xodimlarini ulardan foydalanishga urgatadilar kafolatdan keyingi 
xizmatlarini bajaradilar va boshka xizmatlarini amalga oshirish Bilan buyurtmachi 
manfaatlariga uzlarining tovarlarini moslaydilar. 
 
Rakobat kurishishning usullari narxi va nonarxiy usullarga bulish mumkin. 
İshlab chikaruvchi yoki xizmat kursatuvchilari tomonidan uzi sotayotgan tovar va 
xizmatlarning narxlarini istemeolchilar uzgarishini kurda turtilgan buladi. 
Sotuvchilarning bozorda narxlarini pasaytirishdan maksadi kuprok xaridorlarni 
jalb kiladi. Tovarlar ishlab chikarish kupashtirishda rakobatchilar uchun nokulay 
sharoitga yaratishdir. Ammo uzok davom ettirib bulmaydi. Chunki bunday ishlab 
chikaruvchi olib keladi. Narxiy sotuvchilar tomonidan uzlari sotayotgan tovarlarga 
manapol yukori narx belgilash bulib buning maksadi nafakat manopol foyda olishi 
balki istemolchilarning ishlab chikaruvchilar uchun kulay sharoitga solib 
kuyishdir. Rakobatning nonarxiy usullari tovarlar narxining emas, balki tovarlarni 
asoslangan. Nonarxiy rakobatlarda tovar sifatida tabakalantirish muxim urin 
tutadi. Malumki rakobatbardosh tovarni fakat rakobatbardor firma yoki 
kompaniya chikara oladi va bunday firma yoki kompaniyalarga malum sharoitlar 
mamlakat tomonidan yaratilgan bulishi mumkin. 

 Mamlakatlarning 
rakobatbardoshligining 100 dan ortik eksport iktisodchilar 
340 ta kursatkich buyicha aniklaydilar. Bu kursatlar 10 guruxga birlashtiriladi.  
1. İktisodiy siyosat va iktisodiy uzini suratlari. 
2. Sanoat ishlab chikarishning samaradorligi  
3. Fan va texnikaning rivojlanganlik darajasi ilmiy – texnik yutuklorining 
suratlari. 
4. XMTda ishtiroki  
5. İchki bozorning kulami va usuvchanligi. 
6. Moliya tizimining moslashuvchanligi  
7. Davlatning iktisodiyotini tartiblash vositalari. 
8. Mexnat resurslarining sifati va intelektual tarkibi 
9. Mexnat resurslari bilan taminlaganligi darajasi 
10. Mamalakatlarning ijtimoiy iktisodiy va ichki siyosiy axvoli.  
Shuningdek asosiy eksportni mamlakatning bozor muvaffiyati siri xalkaro 
bozor extiyojlarini oldindan chukur tushinishi va uni uzlari uchun kerakli 
yunalishda faol shakllantirishdan iborat.