O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ Berdoq nomidagi Qoraqalpoq davlat
Download 407.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
3.9. Areallar usuli.
Areal lotincha-maydon, fazo, makon, bo’shliq degan manolarni anglatadi. Birorta h’odisani, masalan o’simliklar turlarini, h’ayvonlarni, h’aydaladigan erlarni va sh.k. tarqalgan joylariga a r e a l deyiladi. Joylanish xarakteri bo’yicha h’odisa o’zini arealni chegarasida uzluksiz, yaxlit, butun (masalan, er yuzasini muzlashi) uoki tarqoq (masalan, paxta ekiladigan areal) bo’lishi mumkin.
Absolyut va nisbiy areallarni ajratishadi. Areal chegarasidan tashqarida o’sha h’odisa, masalan h’ayvonlarni ayrim turi butunlay boshqa uchramasa, unday areal a b s o l yu t areal deyiladi. N i s b i y areal ancha tor-u o’sha h’odisa tarqalgan h’ududni qoplaydi va o’sha h’ududni ichida o’sha h’odisa malum xususiyatlarga ega bo’ladi, masalan h’ayvonlar turi (olmaxon, krot-er ostida yashaydigan bir turli sut emizuvchi h’ayvon)ovlash uchun etarli tarqalish zichligiga ega bo’ladi. Xaritalarda areallarni berish (ko’rsatish) uchun h’ar xil priuomlar (usullar) ishlatiladi. Areallarni malum suratli uzluksiz uoki uzuq punktir chiziqlar bilan chegaralash; arealni bo’yash; arealni shtrixovkalash; areal chegarasida uni chegarasini bevosita ko’rsatmasdan shtrixli belgilarni bir tekisda joylashtirish; arealni uozuv bilan uni chegarasida uoyib uoki aloh’ida surat bilan ko’rsatish va h’.k.
Areallarni taxt qilishni xilma-xil usullari bitta xaritada bir necha areallarni birga qo’shib tasvirlashga imkon beradi. Bu h’ar xil h’odisalarni areali bo’lishi mumkin (masalan, h’ar xil qishloq xo’jalik ekinlari) bitta h’odisani uni ichki farqlarini tavsiflovchi (masalan, katta uoki kichik zichligini) uoki vaqt mobaynida o’zgarishini (masalan, Rossiyada deh’qonchilikni shimoliy chegarasini ko’chib yurishi) va h’.k. Kartografik tasvirlashni asosiy usuli sifatida, areallar ko’proq zoogeografik xaritalarni tuzishda qo’llaniladi.
qushlarni ko’chib yurishi, sauoh’atlarni marshruti, ah’oli migratsiyalari, yuk tashishlar va boshqalar. Ko’pincha ulardan h’arbiy operatsiyalarni rejasi va borishini ko’rgazmali tasvirlash uchun h’am foydalaniladi. Mazkur usulni boshqa qo’llash soh’asi-bu h’ar xil aloqalarni aks ettirish-transport, iqtisodiy, savdo. moliyaviy, siuosiy, madaniy va h’.k. h’isoblanadi. Harakatdagi belgilar joylanish xarakteri bo’yicha xoxlagan h’odisalar uchun qo’llanilishi mumkin: nuqtalilar uchun (masalan korablning h’arakati); chiziqli (frontlarni ko’chib yurishi); maydonli (lavali maydonni. vaqtincha oqar suvlar oqizib kelgan uotqiziqlarni uoyilmasini), uoyilgan (h’ayvonlarni migratsiyasi), uluksiz (h’avo massalarini qo’chib yurishi). Xaritani maqsadiga va xaritaga olinauotgan h’odisani xususiyatiga mos h’olda h’arakatdagi belgilar uordamida h’arakatlanauotgan h’odisani yo’lini, h’arakat usulini, yo’nalishini va ko’chib yurish tezligini, sifatini, quvvatini, tarkibini ko’rsatish mumkin. Grafik vositalar sifatida strelkalardan, shuningdek xar xil rangdagi, suratdagi va kenglikdagi polosa (tilim) lardan foydalaniladi.
ichida (ko’proq mamuriy) joylashtiriladigan va xodisani h’ar bir h’ududiy birlik chegarasida jamlangan (yakuniy. umumiy) qiymatini (miqdorini) ayrim paytda esa tarkibini uoki dinamikasini ifodalaydigan diagrammalar uordamida (vositasida) tasvirlash usuliga kartodiagramma deyiladi. Kartodiagrammalarni ko’rgazmali taqqoslash uchun, masalan sanoat yalpi mah’sulotini uni natural uoki narx qiymati ifodasida. maydonlarni o’lchamini - o’rmon bilan qoplanganlik, h’aydalganlik va h’.k. foydalaniladi. Kartodiagrammalar (va bundan keyin bauon etiladigan kartogrammalar) dan aloh’ida tasvirlash usuli sifatida, ayniqsa sotsial-iqtisodiy mavzudagi xaritalarni tuzishda ayniqsa keng foydalaniladi, chunki ko’pchilik statistik (raqamli) malumotlar aloh’ida ah’oli punktlari uoki obektlar bo’yicha qayta ishlanmaydi va chop etilmaydi, balki, mamlakatni mamuriy bo’linishga muvofiq (viloyatlar bo’yicha, rayonlar bo’yicha va sh.k.) uoki boshqa h’ududiy birliklar bo’yicha to’planadi va chop etiladi. Bunday birliklar bo’lib, masalan o’rmon zah’iralari kartodiagrammasida -o’rmon xo’jaliklari, baliq sanoat uchun -aloh’ida dengiz, ko’l uoki daruo h’avzalari h’isoblanadi. Kartodiagrammalar (va kartogrammalar) statistik malumotlarni makonga joylaganga o’xshaydiku. lekin ular h’odisani aloh’ida h’ududiy birliklarni ichida qanday joylashganini ko’rsatmaydi va shunga ko’ra geografik nuqtai nazardan takomillashmagan h’isoblanadilar. Lekin ularni avtomatik tez va oson tuzish ularni
rejalashtirish va boshqarishni kartografik taminlashda qo’llanilishiga yangi stimul berdi.
Kartografiyada chiziqli diagrammalar -ustunchalar, tilimchalar (tasmachalar) va sh.k. uzunligi qaysiki taqqoslanauotgan kattaliklarga proportsional, maydonli diagrammalar -kvadratlar, doira (aylana)lar va sh.k., maydoni qaysiki taqqoslanauotgan kattaliklarga proportsional; xajmli diagrammalar-kublar, sharlar va sh.k., xajmi qaysiki taqqoslanauotgan kattaliklarga proportsional; ko’proq foydalanishga qulay. Shu bilan bir vaqtda diagrammali figuralar strukturali bo’lishi mumkin, agar, masalan kvadratlar, doiralar va boshqa figuralar tasvirlanauotgan h’odisani tarkibiga mos qismlarga bo’linsa, masalan qishloq xo’jalik erlarini, h’aydalgan erlarni tarkibiga muvofiq, eksport va importni strukturasiga va x. k. Strukturali diagrammalar uchun boshqa-boshqa tuzilishlar h’am ishlatiladi, masalan yulduzli diagrammalar, qaysiki ularda nurlarning uzunligi h’odisalarning tarkibiy qismlariga proportsional. Bu usul kartodiagrammalar vositasida h’odisalarni vaqt mobaynida o’zgarishini h’am tavsiflashga imkon beradi.
chegarasida (ko’proq, mamuriy) bu h’odisani h’aqiqiy, geografik asoslangan rayonlashtirish bilan bog’lanmagan h’olda tasvirlashga aytiladi. Masalan, kartogrammalar vositasida viloyatlar uoki rayonlar bo’yicha ah’olini h’ar bir kv.km. maydonga to’g’ri keladigan o’rtacha zichligini. qishloq xo’jalik ekinlarining o’rtacha h’osildorligi, h’ar 100 gektar qishloq xo’jaligiga yaroqli erdan qancha go’sht, sut, jun va boshqa maxsulotlar olinishini va x.k. larni tasvirlasa bo’ladi. Kartodiagrammalardan farq qilib, kartogrammalarda nisbiy ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Tasvirni ko’rgazmaliligi uchun h’ar bir h’ududiy birlikni odatda bo’yab uoki shtrixlab chiqiladi. Agar rang qo’yiqlashib uoki shtrixovka zichlashib borsa, intensivlik uoki miqdor ko’rsatkichining oshib borishi kuzatiladi. Odatda, intensivlik uchun pog’onali shkala qo’llaniladi. Pog’onali shkalani intervallarini aniqlash uchun ko’proq arifmetik va geometrik progressiyadan foydalaniladi. Agar intensivlik sekin asta uncha katta bo’lmagan amplituda bilan o’zgarsa arifmetik progressiya shkalasi qulay. Lekin u kattaliklar katta va teng miqdorda (tartibda) farq qilsa, bunday xollarda geometrik progressiyada tuzilgan shkalaga murojaat etiladi. Kartogrammada tasvirlangan voqea va h’odisalarni bir-biri bilan taqqoslash uchun shkalalar uoki pog’onalar orasidagi miqdorlar bir xil bo’lishi kerak. Bunday h’olatda kartogrammani o’qish osonlashadi va ko’rsatkichlarni bevosita taqqoslash imkoniyati oshadi. Kartogrammani tuzishda xaritaning maqsadi va uni kimlar uchun mo’ljallanganligini etiborga olinadi. Agar xarita o’rta maktab o’quvchilari uchun mo’ljallangan bo’lsa pog’onalar kamroq 3-5 tadan oshmaydi, xarita oliy o’quv yurtlari uchun mo’ljallangan bo’lsa pog’onalar ko’proq tanlanadi, bu bilan ko’rsatkichlarning aniqligi oshadi. Kartogrammani afzalliklariga ularni tuzishni va qabul qilishni soddaligi kiradi. Lekin ular h’odisani h’ududiy birlik ichidagi intensivligidagi farqlarni ko’rsatmaydi. Ular h’ar bir h’ududiy birlik chegarasida xodisalarni teng taqsimlanishi va intensivlik faqat uni chegarasida almashinishi h’aqida tasavvur xosil qiladi. Kartogramma voqea va h’odisalarning dinamikasini va strukturasini ko’rsatishi qiyin. Xaritalarda kamdan-kam h’ollarda bir xil usul ishlatiladi. İkkita uoki uchta va undan ko’p usullarni birgalikda qo’shib ishlatish, muayyan xaritaning maqsadiga, mazmuniga, foydalanish usuliga va boshqa sabablarga bog’liq bo’ladi.
To’rtinchi mavzu: KARTOGRAFIK GENERALIZATSIYA. Maruza rejasi: Kirish. 4.1. Generalizatsiyani moh’iyati va omillari. 4.2. Generalizatsiyani turlari. 4.3. Generalizatsiyani aniqligi va sifati. 4.4. Har xil joylashgan h’odisalarni (obektlarni) generalizatsiya qilish. Xulosa. Talim tarbiyaviy vazifalari-talabalarni kartografik generalizatsiyani moh’iyati va omillari h’aqidagi bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish. Kartografik generalizatsiyani asosiy printsiplarini va turlarini, aniqligini va sifatini h’amda h’ar xil h’olatlarda namouon bo’lishini o’rganish, ular h’aqidagi asosiy tushunchalarni pishiq-puxta o’zlashtirishlariga ko’maklashish va zarur ishlab chiqarish malakalarini h’osil qilish. Jih’ozlar: h’ar xil masshtabli, maqsadli va mazmunli o’quv devoriy xaritalari, o’quv va ilmiy-malumotnoma atlaslar mavzuga oid boshqa rasmlar, chizmalar, plakatlar, jadvallar va x.k.
4.1. Generalizatsiyani moh’iyati va omillari.
Butun borliqni obrazli-belgili modeli sifatida geografik xaritalarni eng muh’im xususiyati ularni tabiat va jamiyat h’odisalarini istagan kattalikdagi h’udud, masalan rayon, viloyat, mamlakat, materik uoki h’atto to’liq Er shari miquosida bevosita ko’zdan kechirish va o’rganish imkoniyatiga egaligidadir. Bu masshtabdan foydalanishga va xaritaga tushirilauotgan h’odisalarni umumlashtirilgan ko’rinishda berishga asoslangan. «G e n e r a l i z a ts i ya» termini frantsuzcha so’z «g e n e r a l i s a t i o n» dan kelib chiqqan bo’lib-umumlashtirish. qaysiki o’z navbatida lotincha yasama (h’osila) so’z «g e n e r a l i s» dan kelib chiqqan bo’lib, umumiy, bosh degan manolarni anglatadi. Generalizatsiya terminini lingvistik ildizlari uni kartografik moh’iyatini yaxshi ifoda etadi. Davlat standartida kartografik generalizatsiyaga quyidagicha tarif berilgan:
Generalizatsiyani asosiy manosi-borliqni xaritaga olinauotgan qismini o’ziga xos bo’lgan asosiy tipik tomonlarini va xarakterli xususiyatlarini saqlab qolib umumlashtirib tasvirlashdir. Xaritalarni geosistemalarni uoki ularni qismlarini (aspektlarini) modellari sifatida tushunish generalizatsiyada geosistemalarni etakchi (asosiy) elementlarini, aloqalarini va jarauonlarini ajratishga, h’amda ancha yuqori darajali sistemalarni aks ettirishga va abstraktlashtirish natijasida bu sistemalarni taxlil qilish uchun ortiqcha informatsiyani yo’qotish va ular to’g’risida yangi bilimlar olish uchun vosita (chora) borligini ko’rishga imkon beradi. Generalizatsiyani tarifini o’zida, uni moh’iyatini aniqlaydigan asosiy omillar ko’rsatilgan, chunonchi-xaritani maqsadi, uning masshtabi va xaritaga olinauotgan borliqni (voqelikni) o’ziga xos xususiyatlari. Yuqoridagilarga yana xaritani mavzuini va xaritaga olish obektlarini o’rganilganlik darajasini (manbalarni sifatini) qo’shish kerak.
X a r i t a l a r n i m a q s a d i Xaritalarda faqat ularni maqsadiga mos keladigan obektlargina ko’rsatiladi. Xaritani maqsadiga javob bermaydigan boshqa obektlarni tasvirlash xaritani idrok qilishga xalaqit qiladi, u bilan ishlashni qiyinlashtiradi. Masalan, o’quv mamuriy xarita auditoriyada (xonada) namoyish etish uchun ishlatiladigan bo’lsa, u h’olda unda faqat mazmunni eng muh’im elementlari saqlab qolinadi. qaysiki ularni ortiqcha detallashtirib yubormasdan, ancha yirik umumlashtirish bilan, yiriklashtirilgan ko’rinishda tasvirlanadi. Agar mamuriy xarita zarur malumotnoma maqsadida tuzilgan va stol ustida foydalaniladigan bo’lsa, u h’olda mamuriy bo’linish, ah’oli punktlari, aloqa yo’llari h’aqida mazkur masshtab uchun maksimum mumkin bo’lgan h’ajmdagi informatsiyaga ega bo’lishi kerak.
namouon bo’ladiki, ancha yirik tasvirdan mayda tasvirga o’tishda tasvirlanauotgan h’ududni o’lchamlari qisqaradi. (Masalan, er yuzasidagi 1 km 2 maydon 1:1 000 masshtabli xaritada 1 m 2 , 1: 10 000 masshtabda 1 dm 2 , 1:100 000 masshtabda 1 sm 2
2 ga teng bo’ladi xolos). Ancha mayda masshtabda asos qilib olingan yirik masshtabli xaritada bo’lgan h’amma mayda-chuyda detallarni va tafsilotlarni tasvirlash mumkin emas, shuning uchun ularni saralash, umumlashtirish, qolganlarini chiqarib tashlash zarur bo’ladi. Xaritani masshtabini qisqarishi bilan, fazoviy qamrab olish oshadi, u h’am generalizatsiyaga tasir qiladi, yirik masshtabli xaritalar uchun muh’im bo’lgan obektlar (masalan, maxalliy orientirlar) mayda masshtabli xaritalarda o’z ah’amiyatini yo’qotadi va shunday ekan ular chiqarib tashlanishi lozim.
elementlarni ancha mufassal, qaysilarini esa ancha sezilarli darajada umumlashtirib tasvirlash kerakligini belgilaydi. Shunday, geologik uoki tuproq xaritasida gidrografik to’rni aniq tasvirlash muh’im, lekin yo’llarni va ah’oli punktlarini, kuchli generalizatsiya qilish mumkin, mamuriy chegaralarni esa butunlay tushirib qoldirish mumkin. Lekin, iqtisodiy mavzudagi xaritada buni teskarisi ah’oli punktlarini, aloqa yo’llarini va mamuriy bo’linishni mufassal ko’rsatish zarur. Xuddi o’sha paytda kema qatnovi uchun muh’im bo’lgan daruolarni saqlab qolib qolgan gidrografik to’rni esa generalizatsiya qilib ko’rsatsa bo’ladi.
X a r i t a g a o l i n a uo t g a n o b e k t n i (uo k i h’ u d u d n i) x u s u s i ya t l a r i. Ushbu omilni generalizatsiyaga tasiri xaritada o’sha obektni uoki xududni o’ziga xos xususiyatlarini aks ettirish, eng xarakterli elementlarni berish zaruratida ko’rinadi. Masalan, qurg’oqchil dasht uoki chala cho’l rayonlarda h’amma mayda ko’llarni ko’rsatish juda muh’im, bazan generalizatsiya vaqtida ularni h’atto kattalashtirib beriladi. Ko’l ko’p bo’lgan tundra landshaftlarida ko’llardan ayrimlarini tushirib qoldirsa h’am bo’ladi, ammo bunda h’ududni serko’lligini saqlab qolib uni to’g’ri aks ettirish kerak.
Obekt etarli darajada o’rganilganda tasvirlash maksimal darajada mufassal (xaritani ushbu masshtabi va maqsadi uchun) bo’lishi mumkin, material etishmaganda esa u muqarrar ancha umumlashgan, sxematik bo’lib qoladi. Bu jih’atdan qaraganda to’liq bo’lmagan manblar asosida tuzilgan prognoz va gipotetik xaritalar ancha umumlashgan bo’ladi, chunki bunda obekt h’ali to’liq o’rganilmagan uni tarqalish qonuniyatlari to’g’risida faqat taxminiy malumotlar bo’ladi. Generalizatsiya uchun xaritalarni j i h’ o z l a n i sh i h’am malum ah’amiyat kasb etadi. Ko’p rangli xaritalar (bir xil, teng sharoitda) oq-qora xaritalarga qaraganda ancha ko’p miqdordagi belgilarni ko’rsatishga imkon beradi. Fonli gullashlarni, izoliniyalarni, belgilarni yaxshi tanlab olinsa, bitta xaritada xaritani o’qilishi uchun aloh’ida ziuon keltirmasdan oltitagacha o’zaro bir birini qoplaydigan belgilarni birga qo’shib ishlatish mumkin. Bir xil rangdagi xaritada uoki ranglarni nabori chegaralangan xaritada buni qilish qiyin, shunday ekan mazmunni umumlashtirish zarur. 4.2. Generalizatsiyani turlari Generalizatsiya qilishda s i f a t t a v s i f l a r i n i umumlashtirish keng qo’llaniladi, ularni farqlarini kamaytirish, bu h’ar doim klassifikatsiyalash belgilarini umumlashtirish bilan bog’langan bo’ladi. Masalan, obzor xaritalarda o’rmonlarni asosiy ko’pchiligini tashkil etadigan o’rmon daraxtlarining turlarini o’rniga, o’rmonlarni yagona belgisini beradi, geologik xaritalarda yirik masshtablardan mayda masshtablarga o’tishda svita va yaruslarni otdellarga qo’shib yuborish bilan stratigrafik bo’linishlarni umumlashtiriladi, so’ngra otdellarni sistemalarga qo’shib yuboriladi va h’.k. Sifat tavsiflarini umumlashtirish xarita legendasidagi taksonomik bo’linishlarni qo’shib yuborish bilan boshlanadi, turlardan rodlarga va tiplarga, aloh’ida h’odisalardan ularni guruh’iga o’tishda va shunga ko’ra tasvirlanauotgan h’odisani klassifikatsiyasini generalizatsiya qilish bilan bog’langan.
miqdor gradatsiyalarini (bir bosqich uoki h’olatdan ikkinchi bosqich uoki xolatga o’tishdagi izchillik) yiriklashtirishda, uzluksiz shkalalardan pog’onalilarga o’tishda uoki bir xillardan bir xil bo’lmaganlarga o’tishda namouon bo’ladi. Misollar bo’lib. topografik xaritalarni generalizatsiya qilishda relefni kesim balandligini kattalashtirish (orttirish) uoki ah’oli punktlarini yashovchilar soni bo’yicha guruh’lashni yiriklashtirish xizmat qilishi mumkin. Xaritaga olinauotgan obektlarni t a n l a b o l i sh ( t u sh i r i b q o l d i r i sh ) -bu xaritada uni maqsadi, mazmuni va masshtabi h’amda, xaritaga olinauotgan h’ududni xususiyatlari nuqtai nazaridan muh’im va zarur bo’lgan obektlarni qoldirish demakdir. Tanlab olish sifat va miqdor tavsiflarini umumlashtirish bilan uzviy bog’langan va legendani yangi yiriklashtirilgan bo’linishlarga bo’ysindirilgan bo’ladi. Tanlab olishda ikkita miqdoriy ko’rsatkichlardan yani tsenz va normalardan foydalaniladi. G e o m e t r i k q i uo f a s i n i (tashqi ko’rinishini, konturini) soddalashtirish (o’zgartirish, osonlashtirish) tasvirni mayda-chuyda detallaridan, konturlarni uncha katta bo’lmagan burilishlaridan voz kechish, chegaralarni to’g’rilash va sh.k. Shunday, daruolarni va qirg’oq chiziqlarini uncha katta bo’lmagan egri-bugri joylarini to’g’rilanadi, gorizontallarni egik, bukik joylarini chiqarib yuboriladi, geologik chegaralarni qiuofasini (ko’rinishini) soddalashtiriladi va h’.k. Shu bilan birga, lekin, soddalashtirish yuzaki, engil-elpi bo’lmasligi kerak. K o n t u r l a r n i b i r l a sh t i r i sh -generalizatsiyani geometrik namouon bo’lishining bittasi ajratib olingan konturlarni gruh’lash bilan bog’liq. Xaritada konturlar birinchidan sifat va miqdor gradatsiyalarini umumlashtirish va
legendani bo’linishlarini yiriklashtirish natijasida, ikkinchidan esa, bir qancha mayda-chuyda konturlarni bir biriga qo’shilib, bitta ancha yirik kontur h’osil qilish oqibatida sodir bo’ladi. Shunday, birorta foydali qazilma konlarini aloh’ida, uncha katta bo’lmagan arealini generalizatsiya davomida bitta yagona areal qilib qo’shib yuborilishi mumkin.
Generalizatsiyani a n i q l i g i v a s i f a t i ikkita jih’atdan bah’olanadi: xaritani geometrik aniqligi nuqtai nazaridan va xaritani mazmunini ishonchliligi tomonidan. G e o m e t r i k a n i q l i k-bu xaritadagi aloh’ida nuqtalarni va obektlarni ularni h’aqiqiy h’olatlariga moslik darajasini tavsiflovchi miqdoriy o’lchov. Geometrik aniqlik xaritani joy bilan uoki yirik masshtabli manbalar bilan taqqoslaganda aniqlanilishi mumkin. X a r i t a n i m a z m u n a n i sh o n ch l i l i g i -bu real borliqni kartografik tasvirini uni asosiy, tipik xususiyatlarini va obektlar o’rtasidagi o’zaro aloqadorligini h’isobga olgan h’olda mos kelishini sifatli bah’olash demakdir.
va miqdor tavsiflarini tsenzlar va tanlab olish normalarini qo’llab generalizatsiya qilinadi.
generalizatsiya jarauonida tsenzlar va normativlarga mos h’olda tanlab olishni, sifat va miqdor tavsiflarini umumlashtirishni boshidan kechiradi. Chiziqli obektlarni (elementlarni) generalizatsiya qilishni muh’im elementi bo’lib ularni suratlarini to’g’rilash va soddalashtirish. mayda-chuyda egik-bukiklardan voz kechish (saqlab qolishda va xatto ayrim tipik detallarini aloh’ida qilib, bo’rttirib ko’rsatishda h’am) h’isoblanadi.
Ch i z i q l i o b e k t l a r n i generalizatsiya qilish h’ar doim ularni kengligini h’aqiqiy o’lchamlari bilan taqqoslaganda bo’rttirib (oshirib, ko’paytirib) berish bilan bog’liq, qaysiki ilojsiz (muqarrar ravishda) geometrik aniqlikni buzishga olib boradi. M a y d o n u z r a j o y l a sh g a n obektlar eng avvalo sifat tavsiflarini va miqdor gradatsiyalarini yiriklashtirish yo’li bilan generalizatsiya qilinadi. Aloh’ida konturlarni chiqarib tashlashda, ularni qiuofalarini (tashqi ko’rinishini) to’g’rilab qo’yishda namouon bo’ladigan generalizatsiyani geometrik aspektlari nih’oyatda muh’imdir. Mayda konturlar ancha yiriklari bilan qo’shib yuboriladi, ko’pchilik h’ollarda esa yagona areal konturi bilan almashtiriladi. Agar h’odisa xaritada izoliniyalar uordamida ko’rsatilgan bo’lsa, u h’olda kesim balandligi kattalashtiriladi, izoliniyalar suratini umumlashtirish, ularni o’zaro muvofiqlash ishlari bajariladi.
generalizatsiya qilinadi. Agar bu obektlar sifatli fon uoki areallar usuli bilan ko’rsatilgan bo’lsa, u h’olda generalizatsiya konturlarni uoki areallarni saralab olish va ularni chegaralarini umumlashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi.
6. Berlyant A.M. Obzor pronstranstva: karta i informatsiya. -.M: Mo’sl, 1986. -133-154 betlar. 7. Berlyant A.M., Svatkova T.G. Praktikum po kartografii i kartograficheskomu chercheniyu: Obh’egeograficheskie i tematicheskie karto’ i atlaso’. Generalizatsiya. İspozovanie kart: Ucheb. -metod. posobie dlya studentov geogr. fak. gos. un-tov. -M.: İzd-vo Mask. un-ta, 1991. 57-66 betlar. Beshinchi mavzu. GEOGRAFIK XARITA VA ATLASLARNI TASNIFI, TURLARI VA TIPLARI.
Kirish. 5.1. Geografik xaritalarni tasnifi. Tasniflash pirntsiplari.. 5.2. Xaritalarni masshtabi va ularda tasvirlangan h’udud maydoniga ko’ra tasniflash. 5.3. Xaritalarni mavzui (mazmuni bo’yicha) tasniflash. 5.4. Xaritalarni ulardan foydalanish maqsadlariga ko’ra tasniflash. 5.5. Geografik xaritalarni tiplari. 5.6. Geografik atlaslar. Ularni tarifi va tasnifi. 5.7. Mukammal (to’liq) asarlar sifatida atlaslarni xususiyatlari. Xulosa.
tasnifi va asosiy mazmuni bilan tanishtirish. Xarita va atlaslarni masshtabi, tasvirlangan h’ududning maydoni, mazmuni, maqsadi va boshqa belgilari bo’yicha tasniflash h’aqidagi, bilimlarini ancha kengaytirish va chuqurlashtirish; ularni ilmiy va amaliy ah’amiyatini muayyan misollar uordamida ko’rsatish va boshqalar. Jih’ozlar: dunuo, yarim sharlar, materiklar va aloh’ida davlatlarni umumgeografik, mavzuli va maxsus o’quv va ilmiy malumotnoma xarita va atlaslar, plakatlar, jadvallar va boshqalar.
5.1. Geografik xaritalarni tasnifi. Tasniflash printsiplari.
Geografik xaritalar g’oyat ko’p va xilma xildir. Xaritalarni o’rganish, h’isobga olish, saqlash va boshqa maqsadlar uchun ular tasniflanadi. Xaritalarni ilmiy asosda tasniflash ularni aloh’ida turlariga xos bo’lgan xususiyatlarni va qonuniyatlarni o’rganishni osonlashtiradi. Shuningdek, u kartografik ishlab chiqarishni tashkil etishda o’z aksini topadi va uni ishini samarali yo’lga qo’yishga uordam beradi; shuningdek u xaritalarni kataloglarni tuzish, ularni xaritalar saqlanadigan xonalarda sistemali ravishda joylashtirish va saqlash uchun zarur; va nih’oyat, xaritalar saqlanadigan joylar, masalan kutubxonalar uchun u ayniqsa muh’im. Zero, tasniflash kerakli xaritalarni tez axtarib topishni va ularni foydalanuvchilarga o’z vaqtida etkazib berishni taminlaydi. İnformatsion - kartografik xizmatga avtomatizatsiyani joriy etish uchun- barcha turdagi kartografik asarlar albatta tasniflangan bo’lishi lozim. Geografik xaritalarni tasniflashda ularda tasvirlangan h’ududning maydoni, xaritaning masshtabi, mazmuni, maqsadi, matematik asosi, davri, nashr qilingan joyi, yili, tili va boshqa xususiyatlari asos qilib olinishi mumkin. Lekin ko’rsatilgan belgilardan geografik xaritalarni mazmuni va xarakterini belgilovchi dastlabki to’rtta belgi ancha muh’imdir. Har qanaqa ilmiy tasnif qator mantiqiy talablarni qoniqtirishi kerak.
tushunchani ancha tor tushunchalarga bo’lib yuborishda darajama-daraja borish) ketma-ketlik bo’lishi shart. İkkinchidan-tasnifni h’ar bir pog’onasida bo’lishni malum aniq belgisini qo’llash zarur. Uchinchidan-keng tushunchani ancha tor tushunchalarga bo’lgan paytda, ularni umumiy yig’indisi keng tushunchani h’ajmiga mos kelishi kerak. Tasnifni h’ar bir pog’onasida ajratilgan guruh’lar, o’zaro bir-biridan aniq farqlanishi kerak. Lekin, tasnif qancha maydalansa amalda bu talabni amalga oshirish shuncha qiyinlashib boradi. Hamma turdagi kartografik asarlarni to’plovchi va ularni saqlovchi muassasalar, dastlab ularni shakliga (formatiga, bichimiga) ko’ra guruh’larga ajratadi, bunda geografik xaritalar, atlaslar, relef xaritalari, va globuslar aloh’ida tasniflanadi. Turgan gap, kartografiyani rivojlanishi bilan geografik xaritalarni tasnif qilish h’am o’zgarib takomillashib boradi.
Geografik (umumgeografik) xaritalar m a s sh t a b i n i n g y i r i k - m a y d a l i g i g a qarab qo’yidagi uchta guruh’ xaritalarga bo’linadi. -yirik masshtabli (masshtabi 1:100 000 va undan yirik). -o’rta masshtabli (masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha). -mayda masshtabli (masshtabi 1:1 000 000 dan mayda). Masshtabi 1:100 000 va undan yirik bo’lgan umumgeografik xaritalar t o p o g r a f i k x a r i t a l a r deyiladi. Bu xaritalarda h’udud topografik jih’atdan aniq va mukammal tasvirlanadi. Shuning uchun h’am topografik xaritalar h’ududni aniq va mukammal o’rganish h’amda tekshirish, turli inshootlar qurish, shuningdek, aniq o’lchash va h’isoblash ishlarida, joyda orientirlashda keng qo’llaniladi. Masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha bo’lgan umumgeografik xaritalar o b z o r t o p o g r a f i k x a r i t a l a r deb ataladi. Bu xaritalarda h’udud tpografik xaritalarga qaraganda birmuncha umumlashtirib tasvirlanadi. Ulardan iqtisodiuotni rivojlantirish rejalarini va loyih’alarini tuzishda, yirik qurilish inshootlarini joylarini belgilashda, h’ududni dastlabki o’rganishda keng foydalaniladi. Obzor topografik xaritalar h’ududni geografik jih’atdan o’rganish, geografik rayonlashtirish, shu xarita masshtabida turli xil mavzuli va maxsus xaritalar h’amda mayda masshtabda obzor xaritalar va atlaslar tuzishda asos sifatida, h’arbiy ishlarda, chunonchi turli operativ-taktik masalalarni h’al qilishda qo’llaniladi. Masshtabi 1:1 000 000 dan mayda bo’lgan umumgeografik xaritalar o b z o r x a r i t a l a r deyiladi. Bu xaritalarda h’udud topografik jih’atdan ancha umumlashtirib tasvirlanadi. Shuning uchun h’am ular h’udud to’g’risidagi umumiy malumotlarnigina bera oladi. Xaritalar ularda t a s v i r l a n g a n h’ u d u d m a y d o n i g a ko’ra dunuo, yarim sharlar. materiklar (qitalar), okeanlar, dengizlar, aloh’ida davlatlar
xaritalari va boshqa xaritalarga bo’linadi. Tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va mamuriy-h’ududiy tamoyillarga (bo’linishga) ko’ra h’ar bir davlat uoki materik xaritalarini yana guruh’larga ajratish mumkin. Masalan, materiklarning tabiiy geografik rayonlari xaritasi, aloh’ida davlatlarning tabiiy-geografik rayonlari xaritasi bunga misol bo’la oladi. Farg’ona, Chirchiq-Oh’angaron, Mirzacho’l, Zarafshon, Qashqadaruo, Surxondaruo, Qizilqum, Ustyurt va Qo’yi Amudaruoning xaritalarini O’zbekistonning tabiiy-geografik rayonlari xaritalariga misol qilib ko’rsatish mumkin. Toshkent, Mirzacho’l, Samarqand. Farg’ona, Buxoro-Navoiy, Qashqadaruo, Surxondaruo va Qo’yi Amudaruoning xaritalarini O’zbekistonning iqtisodiy- geografik rayonlari xaritalariga misol qilib ko’rsatish mumkin. Dunuo okeani xaritalari h’am dastlab okeanlar uoki ularni xavzalari va so’ngra aloh’ida- dengizlar, qo’ltiqlar va bo’g’ozlar xaritalariga bo’linadi. Aloh’ida davlatning mamuriy-h’ududiy bo’linishi xaritalariga misol qilib O’zbekiston Respublikasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, mamuriy viloyatlar va rayonlar (tumanlar) xaritalarini ko’rsatsa bo’ladi.
Download 407.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|