O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ Berdoq nomidagi Qoraqalpoq davlat
Download 407.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Xaritalar mavzusi (mazmuni) bo’yicha dastlab qo’yidagi ikki yirik guruh’ga, yani u m u m g e o g r a f i k v a m a v z u l i xaritalarga bo’linadi.
gidrografiya obektlari, tuproq, o’simlik va gurnt ko’rsatkichlardan iborat bo’lib, bu elementlar xaritaga bir xil aniqlikda va mukammallikda tushiriladi.
asosiy element relef bo’lib, u ah’oli punktlari, yo’llar va boshqalarga karaganda ancha aniq va mukammal ko’rsatiladi. Xaritada biron tabiiy uoki ijtimoiy h’odisa tasvirlansa h’am u mavzuli xarita deyiladi. Bunday xaritalarga tarix xaritalari, geologik, iqlim, tuproq xaritalari va boshqa xaritalarni misol qilib ko’rsatish
mumkin. Mavzuli xaritalar dastlab ikkita katta s i n f g a, sinflar o’z navbatida t u r l a r g a, turlar esa x i l l a r g a bo’linadi. Masalan, mavzuli xaritalar eng avvalo ikkita katta sinfga, yani tabiiy (tabiiy-geografik) xodisalar xaritalari sinfiga va ijtimoiy (ijtimoiy-iqtisodiy) xodisalar xaritalari sinfiga bo’linadi. Mazkur tasnifni qo’yidagi sxemada yaqqol tasavvur etish mumkin: Umumgeografik xaritalar: -topografik; -obzor-topografik; -obzor.
Mavzuli xaritalar: Tabiiy xodisalar xaritalari: -umumiy tabiiy-geografik; -geologik; -geofizik; -geoximik; -geomorfologik; -meteorologik va iqlim; -okeanologik (okean va dengiz suvlari); -gidrologik (quruqlik usti suvlari); -tuproq; -geobotanik; -zoogeografik va boshqa shu kabi tabiiy-geografik obekt uoki xodsalarni tasvirlaydigan xaritalar;
-ah’oli; -iqtisodiy (xalq xo’jaligi); -sotsial-infrastruktura; -siuosiy-mamuriy; -tarixiy va boshqa shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy obekt uoki h’odisalar tasvirlangan xaritalar.
-stratigrafik; -tektonik; -litologik; -to’rtlamchi davr uotqiziqlari; -gidrogeologik; -geoximik; -foydali qazilmalar; -seysmik; -vulkanizm va boshqalar.
-talim;
-fan; -madaniyat; -sog’liqni saqlash; -fizkultura va sport; -turizm; -maishiy va kommunal xizmat ko’rsatish va boshqalar.
Xaritalarni m a q s a d i ularni masshtabiga, mazmuniga va rasmiylashtirish (jih’ozlash) usuliga katta tasir ko’rsatadi. Buni bitta h’ududni bir xil masshtabli va mazmunli, lekin h’ar xil maqsadli umumgeografik uoki siuosiy-mamuriy xaritalarni bir-biriga taqqoslasak yaqqol ko’ramiz. Xaritalarni ulardan f o y d a l a n i sh m a q s a d l a r i g a k o’ r a: o’quv xaritalari, ilmiy-malumotnoma xaritalar, targ’ibot va tashviqot, operativ xo’jalik, navigatsiya, kadastr, yo’l. loyih’a, turistik va boshqa xaritalarga bo’lish mumkin. Xaritalarni ulardan foydalanish maqsadlariga ko’ra tasnifiga maxsus xaritalarni h’am kiritishadi. Maxsus xaritalar malum doiradagi foydalanuvchilarga va malum vazifalarni echimiga mo’ljallangan bo’ladi. Masalan, dengiz va daruo navigatsiya xaritalari, aeronavigatsiya xaritalari, loyih’a xaritalari va boshqalar. 5.5. Geografik xaritalarni tiplari
Xaritalarni tiplariga ko’ra tasniflashda, odatda, ularning mavzuini kengligi (qamrovi), xaritaga olinauotgan h’odisalarni ilmiy tadqiq etish usullari, mazmunini umumlashtirish darajasi, kartografik informatsiyani obektivligi va amaliy yo’naltirilganligi asos qilib olinadi. Xaritalar mavzuining kengligi bo’yicha u m u m i y v a xususiy uoki s o h’ a v i y xaritalarga bo’linadi. U m u m i y x a r i t a (lar) d a nisbatan ancha keng mavzu tasvirlanadi. Masalan, umumiy iqlim xaritasida asosiy meteorologik elementlarni h’ammasi, chunonchi h’avo h’arorati, uog’in-sochin, shamol va bosim to’liq tasvirlangan bo’ladi. Shuningdek, umumiy sanoat xaritasida sanoatni barcha etakchi tarmoqlari (soh’alari) berilgan bo’ladi. X u s u s i y x a r i t a (lar) d a esa ancha tor mavzu tasvirlangan bo’ladi. Masalan, xususiy iqlim xaritasida yuqorida ko’rsatilgan asosiy meteorologik elementlarni h’ar biri aloh’ida-aloh’ida tasvirlangan bo’ladi. «Soh’aviy xarita» termini ko’proq sotsial-iqtisodiy mavzuda tuzilgan xaritalarga nisbatan qo’llaniladi. Masalan. sanoatni, qishloq xo’jaligini, transportni, xizmat ko’rsatishni aloh’ida soh’a (tormoq)larini tavsiflovchi xaritalar. Mavzuini kengligi tushunchasi va demak xaritalarni umumiy uoki xususiyga kiritish malum darajada nisbiy h’isoblanadi. Deh’qonchilik xaritasi, uoki aloh’ida texnika ekinlari xaritalari qishloq xo’jaligi xaritasiga nisbatan soh’aviy h’isoblanadi, lekin qishloq xo’jaligini xaritasini o’zi esa xalq xo’jaligini bir butun tasvirlagan xaritalarga nisbatan soh’aviy xarita sifatida qabul qilinishi mumkin va h’.k.
Xaritalar ularda tasvirlanauotgan h’odisalarni ilmiy tadqiq etish usuliga bog’liq h’olda a n a l i t i k va s i n t e t i k xaritalarga bo’linadi. A n a l i t i k x a r i t a l a r h’odisalarni (jarauonlarni) ayrim tomonlarini uoki xususiyatlarini bu h’odisalarni boshqa tomonlari uoki xususiyatlari bilan aloqalarini va o’zaro bog’liqligini h’isobga olmagan h’olda butundan ajratib ko’rsatadi. Havo xarorati, shamollar, uog’in-sochinlar uoki balandlik mintaqalari, uon bag’rlarning qiyaligi, parchalanib ketganligi ana shunaqa xaritalardir. Ular iqlimni, relefni ayrim xususiyatlarini aloh’ida qayd etadi. Aksincha, s i n t e t i k x a r i t a l a r xaritaga olinauotgan xodisalar h’aqida to’liq tasavvur beradi, ularda ushbu xodisalarni o’ziga xos komponentlari, xususiyatlari. ichki va tashqi aloqalari h’isobga olinadi h’amda ularni integral tavsiflari beriladi, lekin ularni h’ar birini xaritada aloh’ida aniq va analitik tarzda ko’rsatmaydi. Landshaft xaritalari, iqlim rayonlashtirish xaritalari ana shunaqa xaritalardir. Ularda qator ko’rsatkichlarni majmui asosida (h’arorat, uog’in- sochinlar, ularni bir yillik o’zgarishi va boshqalar) iqlim oblastlari ajratiladi. Hodisalarni bir qancha xususiyatlarini birgalikda uoki bir qancha o’zaro bog’langan h’odisalarni, lekin ularni h’ar birini aloh’ida o’zini ko’rsatkichida ko’rsatadigan k o m p l e k s x a r i t a l a r aloh’ida kategoriyani tashkil etadi. Bu, etish mumkin, ko’p soh’aviy xaritalardir. Masalan, sinoptik xaritalar, topografik xaritalar va boshqalar. Xaritalar. ularni tuzishda foydalanilgan i n f o r m a - ts i ya n i o b e k t i v l
xulosa chiqarish. muayyan bir fikrga kelish asosida tuzilgan xulosa xaritalarga. shuningdek ularni gipotetik, tendentsioz; amaliy. bah’olash, tavsiyanoma va prognoz xaritalari va boshqa xaritalarga bo’lish mumkin.
asar sifatida bajarilgan geografik xaritalarni sistematik to’plamiga aytiladi. Atlas h’ar xil geografik xaritalarni oddiy to’plami emas, ularni kitob uoki albom ko’rinishidagi mexanik birlashuvi emas; u o’z ichiga o’zaro uzviy ravishda bog’langan va bir-birini to’ldiradigan xaritalar sistemasini oladi, bu sistema atlasni maqsadi va undan foydalanish xususiyatlari bilan o’zaro muvofiqlashgan bo’ladi. Qadimgi grek olimi Klavdiy Ptolomeyning geografik xaritalar to’plamini (eramizni II asri) birinchi geografik atlas deb h’isoblash mumkin. XV asrning oxiri va XVI asr boshlaridagi,Buyuk geografik kashfiuotlar Er to’g’risidagi tasavvurlarni kengaytirgandan so’ng geografik atlas keng uoyildi, kolonial bosib olishlar, savdo va ochiq dengizda kema qatnovining rivojlanishi va boshqalar geografik xaritalarga bo’lgan eh’tiuojni va munosabatni tubdan o’zgartirdi.
Xaritalarni to’plami uchun «Atlas» nomi birinchi marta Merkator tomonidan (1595 yil) afsonaga ko’ra birinchi bo’lib osmon globusini tayuorlagan Liviyaning afsonaviy podshosi-Atlasni sharafiga ishlatilgan. Malumotlarga qaraganda, h’ar yili dunuo bo’yicha egallagan maydoni, mavzui (mazmuni). maqsadi va h’ajmi bo’yicha minglab h’ar xil yangi atlaslar chop etiladi. Atlaslarni tasnifi h’am geografik xaritalarni tasnifiga mos ravishda amalga oshiriladi. Atlaslar ularda t a s v i r l a n g a n h’ u d u d maydoniga ko’ra dunuo atlaslari (uoki butun dunuo atlaslari), butun Er sharini qoplab olgan (masalan, Dunuoni katta sovet atlasi, 1939-1940); aloh’ida kontinentlarni uoki ularni yirik qismlarini atlaslari (masalan, Antarktika atlasi, Dunay bo’yi mamlakatlari atlasi); aloh’ida davlatlarni atlasi, (AQSh, Kuba, Frantsiya va boshqalar); regional atlaslar- davlatlarni qismlarini, aloh’ida viloyatlarni, provintsiyalarni va rayonlarni atlaslari (masalan Leningrad viloyatini atlasi, Normandiya atlasi va boshqalar); shah’arlar atlasi (masalan Parij va parij rayoni atlasi, Toshkent atlasi) va boshqalar. Xuddi shunday bo’lish (tasniflash) akvatoriyalar atlaslari-okeanlar va ularni yirik qismlari (masalan, uch qismlik Okeanlar Atlasi); dengiz (masalan. uch qismlik Dengiz Atlasi); bo’g’ozlar, yirik ko’llar atlaslari va boshqalar uchun h’am ishlatiladi. Atlaslar m a v z u i ( m a z m u n i) bo’yicha qo’yidagilarga bo’linadi: -umumgeografik atlaslar, asosan umumgeografik xaritalardan iborat bo’lgan atlaslar (masalan, 1967 yili Sobiq SSSRda nashr qilingan Dunuo Atlasi). -tabiiy geografik, tabiiy h’odisalarni tasvirlovchi atlaslar. Ular o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi: t o r s o h’ a v i y atlaslar, ular bir xil tipdagi xaritalardan iborat bo’ladi (masalan, AQSh aloh’ida okruglarini tuproq atlaslari, SSSR dorivor o’simliklarining areallari va resurslari Atlasi); k o m- p l e k s s o h’ a v i y. birorta tabiiy h’odisani h’ar xil, lekin o’zaro bir-birini to’latadigan xaritalaridan iborat bo’lgan atlaslar (masalan, aloh’ida meteorologik elementlarni xaritalarni h’am o’z ichiga olgan SSSR İqlim atlasi); kompleks, qator o’zaro bog’langan tabiiy h’odisalarni ko’rsatadigan atlaslar (masalan. iqlim va Dunuo okeani okeanografiyasini tasvirlovchi sovet Dengiz atlasini ikkinchi qismi) uoki tabiatni
h’ar tomonlama tavsifini beruvchi (masalan 1964 yili Sobiq SSSR da chop etilgan dunuoni Tabiiy-geografik atlasi); -s o ts i a l - i q t i s o d i y, tabiiy geografik atlaslar uchun ko’rsatilgan bo’linishga o’xshash (masalan, tor soh’aviy-SSSR avtomobil yo’llari atlasi, kompleks soh’aviy-SSSR xalq xo’jaligi va madaniyatini rivojlanish Atlasi) ;
bo’yicha xaritalarni o’z ichiga olgan va xaritasi olinauotgan xududga h’ar taraflama tavsif beruvchi atlaslar (masalan. turli mamlakatlarni milliy atlaslari). Atlaslarni ulardan foydalanish maqsadlariga ko’ra: o’quv, o’lkashunoslik. turistik. yo’l, tashviqot va boshqa atlaslarga bo’lish mumkin. Bu tasnifni boshqa aspekti, atlaslarni ilmiy-malumotnoma va ommabop atlaslarga bo’lish h’isoblanadi. Nih’oyat, formatiga (bichimiga) ko’ra kattakon uoki stol ustida turadigan, o’rtacha, kichik, oxirgilarini ichidan esa, shuningdek cho’ntak atlaslarini ajratishadi. 5.7. Bir butun (yaxlit, bo’linmas) asarlar sifatida atlaslarni xususiyatlari.
İstagan geografik atlasni sifati avvalo uni to’liqligi, m u k a m m a l l i g i v a i ch k i b i r-b u t u n l i g i bilan aniqlanadi. Atlas to’liq h’isoblanadi, qachonki uni maqsadi (vazifasi) va o’ylab qo’yilgan asosiy mazmunidan (g’oyasidan) kelib chiqqan h’olda unda barcha savol va mavzular kerakli va etarli darajada uoritilgan bo’lsa. Misol uchun Dunuoni tabiiy geografik atlasini oladigan bo’lsak, u h’olda bu nuqtai nazardan mazkur atlas birinchidan, planetani barcha tabiiy geografik xaritalarini o’z ichiga olgan va ikkinchidan, geografik muh’itni barcha asosiy komponentlarini tavsiflagan bo’lishi lozim.
Atlasni m u k a m m a l l i g i deb, mavzularni sonini ko’paytirishga intilish xaritalar sonini ortishiga uoki atlasni belgilangan h’ajmida xaritalarni masshtabini qisqartirishga olib keladi. Shu bilan birga ayrim mamlakatlarni xaritalari va ayrim mavzular yirik masshtablarni talab etishi mumkin. Ushbu qarama-qarshilikdan chiqish yo’lini topish uchun h’aqiqatan h’am zarur mavzular qatiy ravishda tanlab
olinishi va unchalik muh’im ah’amiyati bo’lmaganlari tushirib qoldirishi, h’amda bitta xaritada mavzular maqsadga muvofiq birlashtirilishi, minimal va shu bilan birga etarli masshtablar tanlanishi lozim. Atlasni i ch k i b i r b u t u n l i g i uni tarkibiga kiradigan xaritalarni o’zaro bir-birini to’ldirishini, bir-biriga muvofiqligini va taqqoslash qulayligini nazarda tutadi. Bunga foydalaniladigan proektsiyalar va masshtablar sonini maqsadga muvofiq tanlash va cheklash; bir-biriga bog’langan (yaqin) xaritalar uchun bir xil geografik asos ishlatish; h’ar xil xaritalarni legendalarini ko’rsatgichlar va detallilik jih’atidan bir-biriga moslash; generalizatsiya uchun ko’rsatmalarni birligi; tasvirlash usullarini va kartografik belgilar sistemasini, bo’uoqlarni, shriftlarni o’zaro bir-biriga bog’lash; xaritalar mazmunini birorta malum xarakterli muddatga to’g’rilash; mavzu va xaritalarni maqsadga muvofiq joylashtirish va albatta, atlasni yaratish jarauonida atlasni h’ar xil xaritalarida tasvirlanadigan xodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni h’isobga olish tufayli erishiladi. Atlasni m a q s a d i (v a z i f a s i) uni asosiy mazmunini, strukturasini va h’ajmini belgilaydi. Ko’p atlaslar, ayniqsa mavzuli va kompleks atlaslar o’z ichiga matnlarni. jadvallarni va zarur spravochnik-statistik malumotlarni o’z ichiga oladi. Zarur obektlarni topishni engillashtirish uchun atlaslarga geografik nomlar ko’rsatkichi ilova qilingan bo’ladi.
M U N D A R İ J A Muqaddima..................................................................................... Birinchi mavzu. KARTOGRAFIYA VA GEOGRAFIK XARITALAR. 1.1. Xaritalar va ularni tarifi, elementlari, xususiyatlari................................................................................... 1.2. Kartografiyani tarifi, tarmoqlarga bo’linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari............................................................................................... 1.3. Xaritalarning ilmiy va amaliy ah’amiyati........................
2.1. Kartografik proektsiyalar h’aqida tushuncha. Kartografik proektsiyalarni xatoliklari xususiyati bo’yicha klassifikatsiyasi (tasnifi).................................................................. 2.2. Teng burchakli, teng yuzli (maydonlari bir xil) va ixtiuoriy (teng oraliqli) proektsiyalar va ularni xususiyatlari........................................................................................... 2.3 Ёrdamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli bo’yicha proektsiyalarni tasnifi. Tslindrik, konusli va azimutal proektsiyalar, ularni xususiyatlari........ 2.4. Proektsiyalarni tanlash to’g’risida. Dunuo yarim sharlar, materiklar va ularni aloh’ida yirik qismlari uchun ko’proq ishlatiladigan proektsiyalar. Topografik xaritalarni proektsiyalari.......................................................................................... 2.5. Koordinata to’rlari. Masshtablar. Ko’p varaqli xaritalarni razgrafkasi va nomenklaturasi. Komponovka.................................................................................... Uchinchi mavzu. KARTOGRAFIK BELGILAR VA KARTOGRAFIK TASVIRLASH USULLARI. 3.1. Kartografik belgilar, ularni funktsiyalari. Belgilarni turlari va ularni differentsiatsiyalashtirish..................................................................... 3.2. Joylashtirilgan belgilar usuli.......................................... 3.3. Chiziqli belgilar usuli......................................................... 3.4. İzoliniyalar (teng chiziqlar) usuli...................................... 3.5. Sifatli fon (rang) usuli...................................................... 3.6. Miqdorli fon (rang) usuli................................................... 3.7. Joylashtirilgan diagrammalar usuli................................. 3.8. Nuqtalar usuli. ...................................................................... 3.9. Areallar usuli. ...................................................................... 3.10. Harakatdagi belgilar usuli. .............................................. 3.11. Kartodiagrammalar usuli.................................................... 3.12. Kartogrammalar usuli..........................................................
4.1. Generalizatsiyani moh’iyati va omillari............................... 4.2. Generalizatsiyani turlari...................................................... 4.3. Generalizatsiyani aniqligi va sifati.................................. 4.4.Har xil joylashgan h’odisalarni (obektlarni) generalizatsiya qilish............................................................................... Beshinchi mavzu. GEOGRAFIK XARITA VA ATLASLARNI TASNIFI, TURLARI VA TIPLARI. 5.1. Geografik xaritalarni tasnifi. Tasniflash
printsiplari........................................................................................... 5.2. Xaritalarni masshtabi va ularda tasvirlangan h’udud maydoniga ko’ra tasniflash................................................ 5.3. Xaritalarni mavzusi (mazmuni) bo’yicha tasniflash........... 5.4. Xaritalarni ulardan foydalanish maqsadlariga ko’ra tasniflash................................................................................................. 5.5. Geografik xaritalarni tiplari........................................... 5.6. Geografik atlaslar. Ularni tarifi va tasnifi............... 5.7. Bir butun (yaxlit, bo’linmas) asarlar sifatida atlaslarni
xususiyatlari....................................................................... Mundaraja.................................................................................. Topagrafiya tiykarları h’a’m kartografiya pa’ninen test sorawları
1. Tabiygıy geografiya neni uyretedi? 1.Jer betindegi oylı balentliklerdi 2.Jer betindegi xalıktı tabiyattı 3.Jer betindegi kala xem auıllardı 4.Jer betindegi materik okeanlardı 5.Jer juzinin tabiyatın 2. Ekonomikalık geografiya neni uyretedi? 1.Xalık, onın xojalık jagdayların 2.Xalık xem islep shıgarıu tarmakların 3.Mamleket, xalık, zavod xem fabrikalar 4.Xalık, sanaat, auıl/xojalıgı 5.Jer juzindegi barlık narselerdi 3. Birinshi bolıp jer sharının globusın kim jasagan? 1.Bexaym 2.Beruni 3.Ulugbek 4.Xorezmiy 5.Lomonosov 4. Berilgen orınnın planı degeni ne? 1.Ulken maydannın kishireytilgen korinisi 2.Jer juzinin kishkentay bir boliminin jokarıdan korinisin belgili bir masshtabta korsetiushi sızılma 3.Kishkeneleu bir maydannın korinisi 4.Belgili bir jerdin kagazdagı korinisi 5.Ulken kishi maydanlar korinisi 5.Arka batıs azimut boyınsha neshe graduska ten? 1. 315 gradus 2.370 -/- 3.290 -/- 4.300 -/- 5.345 -/- 6. Magnit polyusları nege karap anıklanadı? 1.Polyus juldızına 2.Zuxra juldızına 3.Ayga 4.Kuyashka 5.Kompaska 7. Azimut degen ne? 1.Arka kaptal menen bir predmetke bagıtlangan sızık arasındagı muyesh 2.Shıgıs kaptalı menen bir predmetke bagıtlangan sızık aralıgındagı muynsh 3.Tuslik kaptalı menen bir predmetke bagdarlangan sızık aralıgındagı muyesh 4.Batıs kaptalı menen bir predmetke bagdarlangan sızık aralıgındagı muyesh 5. 8. Salıstırma biyiklik degen ne? 1.Nuktanın kalegen teniz betinen biyikligi 2.Nuktanın okean yamasa ogan tutaskan teniz betinen biyikligi 3.Nuktanın teniz yamasa kol betinen biyikligi 4.Nuktanın okean yamasa darya suuı betinen biyikligi 5.Nuktanın okean, teniz, kol, derya suuı betinen biyikligi 9.Gorizontallar degen ne? 1.Jer betinin teniz betinen bir kıylı biyikliktegi nuktaların birlestiriushi sızık 2.Jer betinin kol betinen bir kıylı biyikliktgi nuktalaarın birlestiriushi sızık
3.Jer betinin okean betinen bir kıylı biyikliktegi nuktalaarın birlestiriushi sızık 4.Teniz beti menen tau shokkısı aralıgındagı nuktalardı birlestiriushi sızık 5.Jer betindegi barlık nuktalardı tutastırıushı iri sızık 10. Koz benen shamalap orınnın planın alıuda kollanılatugın planshet ne dep ataladı? 1.Nivelir menen bir bet vatman 2.Teodolit penen bir bet vatman 3.Kagazdan jasalgan arnaulı asbap 4.Geodeziyalık asbap xem kagaz 5.Kompas bekitilgen bir bet faner yamasa karton 11. Masshtab degen ne? 1.Bolshek san bolıp, suuretinde bir bolimindegi san bolsa sol orındagı aralıkka nisbatan planda neshe marte kishireytilgenin korsetedi 2.Ulken maydannın kishireytilgen forması 3.Ulken maydannın plandagı kishkene korinisi 4.Maydanlardı kishireytiudin usılı 5.Arifmetikalık sanlar jardeminde relefti korsetin 12.Gradus torı degen ne? 1.Plan xem kartadagı xer kanday kesisken sızıklardagı tor 2.Globus xem geografiyalık kartalardagı meridianlar menen paralellerdin kesisiuinen payda bolgan tor 3.Karta xem globuslardagı kalalardı kesisken sızıklardan payda bolgan tor 4.Yarım sharlar kartasındagı shıgıstan bastıska bagıtlangan sızık 5.Geografiyalık kartadagı ekvator bagıtında otkizilgen sızık 13.Geografiyalık kenlik degen ne? 1.Ekvatordan arka polyuska shekem bolgan aralık 2.Ekvatordan tuslik polyuska shekem bolgan aralık 3.0 gradus meridian menen 180 gradus aralık 4.0 gradus meridian menen 360 gradus aralık 5.Meridian boyının ekvatordan berilgen nuktasına shekem bolgan gradus esabındagı ulkenligi 14.İri masshtablı kartalardı anıklan? 1.1:10 000nan 1:200 000 sh/m 2.1:200 000nan 1:1 000 000 sh/m 3.1:1 000 000nan 1:1 500 000 sh/m 4.1:1 500 000 nan 1:8 000 000 sh/m 5.1:8 000 000 nan 1:20 000 000 sh/m 15.Globustı birinshi bolıp jasagan alım kaysı jerde jasagan? 1.Tortkul 2.Beruni 3.Ellikala 4.Amudarya 5.Xojeli 16. Tomendegi sanlı masshtabtı tusinikli masshtabka aylandırın?(1:50 000) 1.1sm de 1 km 2.1 sm de 50 m 3.1 sm de 500 m 4.1 sm de 500 km 5.1 sm de 50 km 17. Eger globusta meridianlar xer 6 gradustan otkizilgen bolsa ol uakıtta globusta neshe meridian sızıgı suuretlenedi? 1.120 2.60 3.30 4.180 5.25 18.Tabiygıy obektler, materikler, okeanlar, tenizler, ataular, xem t.b suuretlengen geografiyalık kartalar ne dep ataladı? 1.Geografiyalık 2.Ekonomikalık 3.Tabiygıy 4.Kontur 5.Tariyxıy 19. Eger gorizontal xereket karama-karsı tarepke bagıtlangan bolsa, jer betinde kanday protsess guzetiledi? 1. kabatlar payda boladı 2.tegislikler payda boladı 3.taular koteriledi 4.jarıklar payda boladı 5.gorstlar payda boladı 20. Eger globusta paraleller xer 10 gradustan otkizilgen bolsa, ondpa globuska barlıgı neshe paralel sızıgı korsetilgen boladı? 1.16 2.17 3.18 4.19 5.20 21. 1:25 000 000 masshtablı kartada eki tochka arasındagı kashıklık 2,5 sm ge ten bolsa, jer juzi kanshaga ten boladı? 1.625m 2.6250 km 3.62,5 km 4.100 km 5.625 km 22. xaua massaları xem basım poyasları iyunnan dekabrge shekem kaysı tarepke jıljıydı? 1. arkaga 2.kublaga 3.batıska 4.arka batıska 5.kubla shıgıska 23. Gnomon degen ne? 1.Kıyalıktı olsheytugın asbap 2.Kadimgi astronomiyalık asbap 3.Okeanda terenlikti anıklaytugın asbap 4.Bultlardın turin anıklaytugın asbap 5.Meterologiya stantsiyalarındagı asbap 24.Kartalar mazmunına karay neshe toparga bolinedi? 1.2-ge ulıuma geografiyalık xem tematikalık 2.3-ke tebiygıy ekonomikalık, ulıumageografiyalık 3.4-ke tematikalık, tebiygıy, ekonomikalık, regionallık 4.5-ke ulıuma regionallık, tematikalık, tebiygıy ekonomikalık 5.6-ga, ulıuma, regionalık, tematikalık, tebiygıy, ulke tanıu ekonomikalık 25. Gorizontallar kasındagı uzik sızıklardın ushı neni anlatadı? 1.Tochkanın absolyut biyikligi 2.Tochkanın salıstırma biyikligi 3.Jan kaptalının kaysı tarepke iyilgenin 4.Gorizontallardın bagıtın 5.Gorizontallardın abs.xem salıstırma biyikligi
26.Tashkent kalasında ornatılgan gnomonnın sayası saat 13-00 de(jaz aylarında) kaysı tarepti korsetedi? 1.Shıgıstı 2.Arkanı 3.Batıstı 4.Kublanı 5.Arka-shıgıstı 27. Masshtab olshemi dep nege aytıladı? 1.Karta yaki plandagı 1 sm uzınlıkka tuura keletugın jerdegi kashıklık 2.Karta yaki plandagı 10 sm uzınlıkka tuura keletugın jerdegi kashıklık 3.Karta yaki planuat 100 sm aralıkka tuura keletugın jerdegi aralık 4.Karta yaki plannın sanlı masshtabı 5.Karta yaki plannın eskeriushi masshtabı 28. Kanday masshtablı kartalrda belgili kolemdegi 15 km aralık tomendegi uzınlıklarga tuura keledi? a) 3 sm b 5 sm v) 15 sm 1.a.1:5 000 b.1:3 000 v.1:1 000 2.a. 1:50 000 b.1:30 000 v.1:10 000 3.a. 1:500 000 b.1:300 000 v.1:100 000 4.a. 1:5 000 000 b.1:3 000 000 v.1:1 000 000 5.a. 1:50 000 000 b.1:30 000 000 v.1:10 000 000 29. Planda, aero xem kosmosuuretlerde jer beti kaysı tarepten anık suuretlenedi? 1.Kaptal tarepten 2.Jokarıdan 3.Bir muyeshten 4.Tomengi tarepten 5.Arka tarepten 30. Topografiyalık kartalarda kollanılıp kelgen bir dyuym neshe santimetrge ten?(sm) 1.2,48 2.2,50 3.2,52 4.2,54 5.2,56 31. 1 verstta neshe km bar? 1.1,0662 2.1,0664 3.1,0666 4.1,0668 5.1,0670 32. Bir mil neshe metrge ten? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5 33. Bir dyuym da neshe verst bar? 1.0,2 2.0,3 3.0,4 4.0,5 5.0,6 34. Topografiyalık kartalardın shartli belgileri neshege bolinedi? 1.2 2.3 3.4 4.5 5.6 35. Topografiyalık kartalarda relef formaları neshe turge bolinedi? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5 36. Topografiyalık plan alıu neshege bolinedi? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5 37.Fototopografiyalık plan alıu neshege bolinedi? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5 38. Topografiyalık asbaplardın ornatkısh bolimlerine neler kiredi? 1.Alidada, shtativ, ornatkısh, limb 2.Limb, verner, adilan, uroven 3.Adilan, uroven, diametr,limb 4.Uroven, diometr, limb,adilan 5.Shtativ, adilan,ornatkısh uroven 39. Topografik asbaplardı vizirlegende nelerden paydalanıladı? 1.Adilan, diometr 2.Koriu trubası, limb 3.Diometr, koriu trubası 4.Verner, Limb 5.Diometr, Verner 40.Toprgrafiyalık asbaplarda olsheu bolimne neler jatadı? 1.Diometr,limb, alidada 2.alidada, limb,verner 3.Koriu trubası, limb, alidada 4.Verner, alidada, koriu trubası 5.Alidada diametr, limb 41.Topografiyalık asbaplardı tuurı ortaga ornalastırıu ushın kanday asbaptan paydalanadı? 1.Shovun 2.Adilan 3Limb 4.Verner 5.Alidada 42. Topografiyalık asbaplardı gorizontal xem vertikal jagdayga keltiriu ushın kaysı asbap kollanıladı? 1.Shovun 2.Adilan 3.Limb 4.Dioptr 5.Alidada
43. Topografiyalık asbaplarda gorizontal xem vertikal muyesh olsheu ushın kaysı asbap kollanıladı? 1.Shovun 2.Adilan 3.Limb 4.Verner 5.Dioptr 44.Topografiyalık asbaplardan esap alatugın bolimi ne dep ataladı? 1.Shovun 2.Adilan 3.Alidada 4.Adilan 5.Verner 45.Topografiyalık asbaplarda bir neshe boleklerge bolingen shkalalar ne dep ataladı/ 1.Shovun 2.Adilan 3.Limb 4.Adilan 5.Verner 46.Kalegen bir predmetti vizirleu (nıshana) ushın kaysı asbap kollanıladı/ 1.Adilan 2.Limb 3.Alidada 4.Verner 5.Dioptr 47. Topografiyalık asbaptın bir bolimi Adilan- olneshe turge bolinedi? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5 48. Topografiyalık asbaptın bir bolimi dioptr- olneshe turge bolinedi? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5 49. Vexa degen ne? 1.Uzınlıgı 1-2 m, juuanlıgı 2-5 sm bolgan agash 2.Uzınlıgı 2-3 m, juuanlıgı 3-6 sm bolgan agash 3.Uzınlıgı 2-3 m, juuanlıgı 2-3 sm bolgan agash 4.Uzınlıgı 2,5-3 m, juuanlıgı 3,5-4,5 sm bolgan agash 5.Uzınlıgı 3-4 m, juuanlıgı 3-4 sm bolgan agash 50. Bul suurette kaysı usılda plan alınadı? 1.Teodalit jardeminde tuurı sızık otiriu 2.Jokarıdan turıp tuurı sızık otkeriu 3.Shamalap koz benen tuurı sızık otkeriu 4.Jarda turıp tuurı sızık otkeriu 5.Nivilir jardeminde tuurı sızık otkeriu 51.Bul suurette kanday usıl kollanıladı? 1.Teodalit jardeminde tuurı sızık otiriu 2.Jokarıdan turıp tuurı sızık otkeriu 3.Shamalap koz benen tuurı sızık otkeriu 4.Jarda turıp tuurı sızık otkeriu 5.Nivilir jardeminde tuurı sızık otkeriu 52.Bul suurette kanday usıl kollanıladı?
1.Teodalit jardeminde tuurı sızık otiriu 2.Jokarıdan turıp tuurı sızık otkeriu 3.Shamalap koz benen tuurı sızık otkeriu 4.Jarda turıp tuurı sızık otkeriu 5.Nivilir jardeminde tuurı sızık otkeriu 53.Bul suurette kanday usıl kollanıladı? 1.Teodalit jardeminde tuurı sızık otiriu 2.Jokarıdan turıp tuurı sızık otkeriu 3.Shamalap koz benen tuurı sızık otkeriu 4.Jarda turıp tuurı sızık otkeriu 5.Nivilir jardeminde tuurı sızık otkeriu 54.Kıyalık muyeshin olsheytugın asbaptın atın belgilen? 1.Shagometr 2.Dalnomer 3.Polyaka 4.Rulyatka 5.Eklimetr 55.Bul suurette ne berilgen? 1.Eklimetr menen muyesh olsheu 2.Bussol menen muyesh olsheu 3.Dalnometr menen kıya muyesh olsheu 4.Kıya sızıktın gorizontal proektsiyasın olsheu 5.Kıya sızıktın vertikal proektsiyasın olsheu 56. Bul suurette ne korsetilgen? 1.Ekker menen kıyalık muyesh olsheu 2.Dalnomer menen kıyalık muyesh olsheu 3.Eklimetr menen kıyalık muyesh olsheu 4.Bussol menen kıyalık muyeshin olsheu 5.Jokarıdagılardın xesh kaysısı durıs emes 57. Berilgen orında aralıktı kuralsız ( bevosita) olsheu ushın kanday asbap kollanıladı? 1.Adilan 2.Dioptr 3.Dalnomer 4.Eklimetr 5.Bussol 58. Jer betindegi tochkalardın bir birinin biyikliklerin anıklauda islenetugın olsheu jumıslarının jıyındısına............ ne deymiz? (tomendei sozlerdin ti- yislisin tochkalar ornına koyınız? 1.Plan alıu 2.Orientirleu 3.Olsheu katesi 4.Nivilirleu 5.Aralıktı olsheu 59. Nivelirleudin turlerikansha? 1.1 2.2 3.3 4.4 5.5
60.Xaua basımın kanday asbap penen olsheydi? 1.Animometr 2.Verner 3.Barometr 4.Nivelir 5.Teodolit 61. berilgen orınnın planı degeni ne? 1.Jer betinin jokarıdan korinisinin kishireytilgen sızılması 2.Kalegen bir obekttin korinisi 3.Kolemi onsha ulken bolmagan jerdin suureti 62.Tomendegilerdin sanlı masshtabın tabın? 1.1:500, 1:1000 1:50 000 2.1 sm de 10 m 1 sm de 100 m 3.10 m 0, 10,20,30,40,50 m 63.Sızıklı masshtab dep neni aytamız? 1.Ten bolimlerge bolingen tuurı sızık 2.Berilgen orındagı aralıklardın plandagı aralıgının uzınlıgı 3.Bolimi plandagı orınnın xakıykıy aralıgına baylanıslı 64. Arka-shıgıs azimut boyınsha neshe graduska iye? 1.45 gradus 2.90 -/- 3.60 -/- 4.180 -/- 5.190 -/- 65. Tuslik batıs azimut boyınsha neshe graduska ten? 1.180 gradus 2.225 -/- 3.270 -/- 4.290 -/- 5.360 -/- 66. Magnit polyusları nege karap anıklanadı? 1.juldızga 2.kompaska 3.kuyashka 4.ayga 5.poyus juldızına 67.Tunde arka polyus nege karap anıklanadı? 1.Kompas 2.Polyus juldızına 3.Gnomon tayakshasına 4.juldızga 68. Salıstırma biyiklik degen ne? 1.Tobeshiktin tomeninen jokarısına shekem bolgan biyiklik 2.Darya suuının betinen tobesine shekem bolgan biyiylik 3.Jer betindegi bir nuktanın ekinshi nuktadan kanshaga biyik ekenligi 69. Nivilir degen ne? 1.Terenlikti olsheytugın asbap 2.Salıstırma biyiklikti olsheytugın asbap 3.Relefti planga tusiretugın asbap 70. Absolyut balentlik degen ne? 1.berilgen orınnın suu betinen balentligi 2.Tobenin jokarısı tomennen neshe metr ekenligi 3.Er betindegi nuktalardın teniz yamasa okean betinen tip balentligi 71. Gorizontal degen ne? 1.Balentligixar turli bolgan orınlardı birlestiriushi sızık 2.Plandagı absolyut balentltgt bir kıylı bolgan nuktalardı birlestiriushi sızık 3.Planda salıstırma balentligi bir kıylı bolgan nuktalardı birlestiriushi sızık 72. Polyus usılında plan alıu kanday? 1.Ashık orınnın planının polyus dep atalgan bir nuktadan turıp plan alıu 2.Marshrut boyınsha plan alıu 3.Orınnın ulıuma korinisin tusiriu 73.jerdin ekvatorial radiusı kansha? 1.6356 km 2.6378 km 3.6390 km 4.6391 km 5.6395 km 74. Jerdin aylanası neshe km? 1.40 000 km 2.41 000 km 3.39 000 km 4.38 000 km 5.41,500 km 75. Jerdin modeli degen ne? 1.Yarım sharlar kartası 2.Geografiyalık karta 3.Globus 4.Masshtab 5.Planı 76. Geografiyalık karta degen ne? 1.Planga usaytugın korinis 2.jer betinin keshireytilgen jazık korinisi 3.jer betinin ulken masshtabtagı korinisi 77. Meridian degen ne? 1. 0-90 graduska shekem aralıkta otetugın sızık 2.Ekvatorga nisvatan paralel etip shartli otkizilgen sızık 3.Polyuslardı tutastırıushı shartli sızık 4.Planlardagı vertikal sızık 78. Paraleller degen ne? 1.0-180 gradus shekem aralıkta otetugın sızık 2.Ekvatorga nisvatan paralel etip shartli otkizilgen sızık 3.Kartada arkadan tuslikke karay bagıtlanagan sızık 79. Gradus torı degen ne? 1.Yarım sharlar kartasında batıstan shıgıska bagıtlangan sızıklar 2.Globus xem kartalarda meridian xem paralellerdin oz=ara kesisiui 3.Geografiyalık kartalarda arkadan batıska tartılgan sızıklar 80. Geografiyalık kenlik degen ne? 1. 0-gradus meridianga nisvatan 180 gradus aralık 2. Meridian eyining ekvatordan berilgen nuktasına shekem bolgan gradus esabındagı ulkenligi 3. Ekvatordan tuslik polyuska shekem bolgan aralık 81. Geografiyalık uzaklık degen ne? 1.0-gradus kenlikten 90 graduska shekem bolgan aralık 2.Bas meridiannan berilgen nuktaga shekem bolgan paralel eyining gradus esmabındagı uzaklık? 3.Arka polyuyatan kubla polyuska shekem 180 gradus aralık 82.Tomende Tashkent kalasının geografiyalık koordinatasın tabın? 1.40 gradus a.k 60 gradus sh.u 2.45 gradus sh.u 69 gradus a.k 3.41 gradus a.k 69gradus sh.u 4. 42 gradus sh.u 67 gradus a.k 83. Jerdin orayına ekvatordan bargan jakınba yamasa polyustanba? 1.Polyustan 2.Ekvatordan 84. Ufk tomonlarini kursatuvchi asbabni aytin? 1. Kompas 2.Globus 3.Karta 85. Jerdin olshemleri xakkında birinshi bolıp anık maglıumattı kim bergen? 1. Ptolomey 2.Strabon 3.Erastosfen 4.Beruniy 5.Lomonosov 86.Tomende jer kabıgın payda kılgan tiykargı tau jınısların aytın? 1.Temir rudası, mıs rudası, neft,gaz 2.Granit, bazalt, izvestiyak, kum. bil 3.Alyuminiy rudası, altın, gumis 4.Granit, altın, mıs, gaz 5.Alyuminiy, mıs, neft 87. Jer kabıgı okean tubinde kanshaga ten? 1.0-20 km 2.5-10 km 3.10-15 km 4.15-18 km 5.18-21 km 88. Jer kabıgının kalınlıgı materiklerde kanshaga ten? 1.90km sh/m 2.10-20 km 3.50 km 4.27-32 km 5.42-51 km 89. Jerdin kabıkları degende neni tusinesi? 1.Mantiya, yadro,jer kabıgı 2.Atmosfera, gidrosfera, litrsfera6 biosfera 3.6 materik 4.Atmosfera jer kabıgı 5.Gidrosfera, mantya 90. Litosfera degen ne? 1.Jer kabıgı xem mantiyanın jokarı boliminen p/bolgan kabık 2.Jerdin ishki bolimi 3.Biosfera m/n atmosferanın tutaskan jeri 4.Gidrosfera m/n atmosferanın tutaskan jeri 91. Gorst degen ne? 1.Jer kabıgının koterilgen bolimi 2.Jer kabıgının shogiui 3.Burmeler p/bolıuı 92. Seysmologiya peni neni uyrenedi? 1.Vulkanlardı 2.Jer silkiniulerdi 3.Gorizontal xereketlerdi 4.Vertikal xereketlerdi 93. Vulkan degen ne? 1.Magma koterilip shıgatugın jol 2.Magmanın ulken basım astında jer kabıgındagı jarıklarga kirip keliui 3.Jer betine agıp shıkkan lava 94.Lava degen ne? 1.Vulkannın auzı 2.Vulkannın krateri 3.Jer betine agıp shıkkan lava 95. Geyzerler degen ne? 1.Tek gana mineral suulardın jer astınan shıgıp jatıuı 2.Issı suulardın favvara xasıl etip jokarıga atılıuı 3.Taulardagı sarkıramalar 96. Jer sharının en biyik shokkısı neshe metr? 1.8100 m 2.8848 m 3.8648 m 4.8448 m 5.8458 m 97.Absolyut biyikligi 200-500 metr bolgan jerler ne dep ataladı? 1.Yassi tegislik 2.Kırlar 3.Yassi taular 4.Jarlar 5.Jeke tobelikler 98. Dunya okeanı jer betinin kansha bolimin kaplagan? 1.1/3 2.1/2 3.3/4 4.2/4 5.1/4 99. Arxipelag dep neni aytamız? 1.Bir-birinen uzakta jaylaskan ataular 2.Bir-birine jakın jaylaskan ataular 3.Tek gana kenlik boylap sozılgan ataular 100. Promille degen ne? 1.Shordın 100 den bir ulesi 2.Shordın 1000 nan bir ulesi 3.1 litr suuda eriegen materiallar zatlar mugdarı
|
