O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ Berdoq nomidagi Qoraqalpoq davlat
Download 407.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Agar xaritalarda xatoliklardan butunlay qutulmoqlikni iloji bo’lmasa, xatoliklarni xarakteriga nisbatan oldindan ko’zda tutilgan xususiyatlarni h’isobga olib proektsiya olish (tanlash) mumkin. Bunaqangi proektsiyalar bo’lib quyidagilar h’isoblanadi: 1. Teng burchakli uoki konform (o’xshash) proektsiyalar. 2. Teng h’ajmli (yuzli) uoki ekvivalent proektsiyalar.
3. İxtiuoriy proektsiyalar. Xaritalardagi cheksiz kichkina figuralar tasviri Er shari yuzasidagi shunga mos figuralarga o’xshash h’olda tasvirlanadigan proektsiyalarga t e n g b u r ch a
proektsiyalarda berilgan nuqtadan chiqadigan h’amma yo’nalishlar bo’yicha masshtablar o’zaro teng va ular faqat bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o’tganda o’zgaradi xolos. Xaritalarda figuralarni tasvirlashda maydonlarni h’aqiqiy qiymatini (ekvivalentligini) saqlab qoladigan proektsiyalarga t e n g h’ a j m l i (yuzli) uo k i e k v i v a l e n t p r o e k ts i ya- l a r deyiladi. Ushbu proektsiyada tuzilgan xaritalarda geografik obektlarni maydoni Er yuzasidagi shunga mos maydonlarga proportsionaldir. Teng burchakli va teng h’ajmli (yuzli) proektsiyalar o’zlarining xususiyatlariga ko’ra bir-biriga mutlaqo zid. Teng h’ajmli proektsiyalarda maydonlarni tengligini saqlab qolish burchaklarni va obektlarni qiuofasini xatoligi h’isobiga bo’ladi va aksincha tegishli proektsiyalarda teng burchaklilikni saqlab qolish maydonlarni xatoligi h’isobiga bo’ladi. İxtiuoriy proektsiyalarni ichida teng oraliqni proektsiyalar ko’proq ishlatiladi. Bunday proektsiyalarda masshtab bosh yo’nalishlardan birortasi, masalan meridianlar bo’yicha uoki paralellar bo’yicha o’zgarmas bo’ladi va bosh masshtabga teng bo’ladi. Ularda burchaklar va maydonlar xatoligi o’zaro tenglashtirilganday bo’ladi va o’zining xususiyatlariga ko’ra ular teng burchakli va teng yuzli proektsiyalarni orasida uotadi. Shuningdek, kartografik proektsiyalar kartografik to’rni tuzish (yasash) usuli bo’yicha h’am tasniflanadi. Bunda kartografik to’r tasviri dastlab uordamchi geometrik yuzada olinadi, shundan so’ng undan tekislikka o’tkaziladi. Qaysi uordamchi geometrik yuzadan foydalanganligiga qarab kartografik proektsiyalar a z i m u t a l, ts i l i n d r i k v a k o n u s l i deb ataladi. 2.3. Ёrdamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli bo’yicha proektsiyalarni tasniflash. Tsilindrik, konusli va azimutal proektsiyalar va ularni xususiyatlari. Kartografiyada ellipsoid yuza tekis yuzada birorta geometrik shakl (yuza) uordamida tasvirlanadi. A z i m u t a l p r o e k ts i ya- l a r d a ana shunday uordamchi geometrik yuza bo’lib ellipsoid uoki shar sirtiga urinma uoki uni kesuvchi tekislik, ts i l i n d r i k p r o e k ts i ya l a r d a ellipsoid uoki sharga urinma uoki uni kesuvchi tsilindrni uon tomon sirti, k o n u s l i p r o e k ts i ya- l a r d a ellipsoid uoki sharga urinma uoki uni kesuvchi konusni uon tomon sirti h’isoblanadi. Bunday proektsiyalarda bosh masshtab urinma nuqtalarda, shuningdek urinma va kesuvchi chiziqlarda saqlanadi. Kartografik to’rlarni ko’rinishi, chunonchi meridian va parallellarni shakli, meridianlar va parallellar o’rtasidagi oraliqlarning qiymati proektsiyalarni tuzish usuliga bog’liq bo’ladi. A z i m u t a l p r o e k ts i ya l a r d a ellipsoid uoki shar yuzasi unga urinma bo’lgan uoki uni kesuvchi tekislikka o’tkaziladi. Ts i l i n d r i k p r o e k ts i ya l a r d a ellipsoid uoki shar yuzasi unga urinma bo’lgan uoki uni kesuvchi tsilindrning uon tomon sirtiga o’tkaziladi, shundan so’ng u yasovchi bo’yicha qirqiladi va tekislikka uoyiladi.
bo’lgan uoki uni kesuvchi konusning uon tomon sirtiga o’tkaziladi, so’ngra u yasovchi bo’yicha qirqiladi va tekislikka uoyiladi. Bu yuzalar, shuningdek h’ar xil orientirlangan bo’lishi h’am mumkin. Ёrdamchi yuzani ellipsoidning uoki sharning qutbiy o’qi uoki ekvatoriga nisbatan orientirovkasi bo’yicha kartografik proektsiyalar quyidagilarga bo’linadi: N o r m a l p r o e k ts i ya l a r-uordamchi yuzani o’qi Er ellipsoidi uoki shari o’qi bilan ustma-ust tushadi; azimutal proektsiyalarda esa tekislik qutbiy o’qqa perpendikulyar bo’ladi;
uoki shari ekvator tekisligida uotadi (uotgan bo’ladi, joylashadi) va qutbiy o’qqa perpendikulyar bo’ladi; azimutal proektsiyalarda tekislik yuzani ekvator tekisligida uotgan normalga perpendikulyar bo’ladi. Q i y sh i q p r o e k ts i ya l a r-uordamchi yuza o’qi qutbiy o’q va Er ellipsoidi uoki shari ekvator tekisligi orasida bo’lgan normal bilan ustma-ust tushadi; azimutal proektsiyalarda tekislik bu normalga perpendikulyar bo’ladi. Kartografik tasvirdagi xatolik h’amma proektsiyalar uchun xosdir. Umuman olganda h’ar qanday proektsiyada xatosi yo’q aloh’ida nuqta uoki chiziq (xatto chiziqlar sistemasi ) bo’ladi. Ular n o l x a t o l i k d a g i n u q t a l a r uo k i ch i z i q l a r deyiladi. Ana shu nuqta uoki chiziqdan uzoqlashilgan sari xatolik oshib boradi.Boshqacha qilib aytsak, xaritaga tushirilauotgan xudud o’lchami oshishi bilan xatolik h’am oshib boradi. Kartografik proektsiyalarni bah’olauotganda, shu proektsiya yo’l qo’yadigan m a y d o n v a b u r ch a k x a t o l i g i n i n g q i y m a t l a r i h’isoblab chiqariladi. Kartografik proek-tsiyadagi teng xatolikdagi chiziqlarga-i z o k o l l a r deyiladi. İzokollar xaritalarda xatoliklarni tarqalishi to’g’risida ko’rgazmali tasavvur h’osil qiladi va shu xaritalardan foydalanilauotganda ularni avvaldan h’isobga olishga imkon beradi.
2.4. Proektsiyalarni tanlash to’g’risida. Dunuo, yarim sharlar, materiklar va ularni aloh’ida yirik qismlari uchun ko’proq ishlatiladigan proektsiyalar. Topografik xaritalarni proektsiyalari. Muayyan xaritaga proektsiya tanlash quyidagi uchta guruh’ omillarga bog’liq bo’ladi. B i r i n ch i g u r u h’ g a xaritaga olinadigan (tushirilauotgan) obektni tavsiflovchi omillar kiradi, chunonchi-xududni geografik o’rni , uni kattaligi, chegaralarini shakli, chegaradagi (qo’shni, uonma-uon) h’ududlarni ko’rsatish darajasi kiradi. İ k k i n ch i g u r u h’ g a yaratiladigan xaritani tavsiflaydigan, chunonchi undan foydalanish usullari va sharoitlarini belgilaydigan omillar kiradi. Ushbu guruh’ga xaritani belgilangan maqsadi va tayuorlanish soh’asi, masshtabi va mazmuni; xarita bo’yicha echiladigan vazifalar va ularni echish uchun xarita aniqligiga qo’yiladigan talablar; xaritani foydalanish (stol ustida, devoriy) va kartografik informatsiyani taxlil qilish usullarini; xarita bilan ishlash sharoitlari (aloh’ida, boshqalar bilan uyg’un birlikda elimlab ulangan h’olda) va boshqa shu kabi omillar kiritiladi. U ch i n ch i g u r u h’ g a kartografik proektsiyani tavsiflaydigan omillarni, chunonchi proektsiyadagi xatoliklar xarakteri, uzunliklar, burchaklar va maydonlar xatoligini maksimal miqdorlari, ularni taqsimlanish xarakteri; xududlarni shakllarini to’g’ri ko’rsatish darajasi; qutblarni tasvirlanish xarakteri; to’rni o’rtadagi meridian va ekvatorga nisbatan simmetriklik shartlari, ularni tasvirlash shartlari (ekvatorni o’rtadagi meridian va qutblarga nisbatan tasvirlash, agar ular chiziqlar bilan tasvirlansa); tasvirni ko’z bilan idrok qilish shartlari va boshqalar kiradi. Xaritalarga proektsiya tanlashda qo’llanma (dastur) qilib xatoliklarni taqsimlanish xususiyatlari va tasvirlanauotgan xududni tashqi qiuofasi (konturi), shuningdek o’lchami olinadi. U uoki bu xarita uchun kartografik proektsiya tanlashda nol xatolikdagi nuqta uoki chiziqlarni tasvirlanauotgan xududni o’rtasiga joylashtiriladi. Afrika materigini tasvirlauotganda ko’ndalang azimutal proektsiya qo’llaniladi, tekislik materik markazida ekvatordagi nuqtada Er ellipsoidi uoki shariga urinma bo’ladi. Yarim sharlar xaritasini tuzishda h’am xuddi shunday qilinadi. Biz bilamizki, xaritalarda Er egriligi tufayli bo’ladigan xatolik, unda tasvirlanauotgan xudud qancha katta bo’lsa u h’am shuncha katta
bo’ladi. Mayda masshtabli o’quv xaritalarida o’lchash ishlarini olib borauotganda odatda katta aniqlik talab etilmaydi. Shuning uchun aloh’ida davlatlarni xaritalarida uoki ularni aloh’ida qismlari tasvirlangan xaritalarda o’lchash ishlarini olib borish mumkin. Materik xaritalarida o’lchash ishlarini olib borauotganda kelib chiqadigan xatoliklarni h’isobga olish kerak. Yarim sharlar va dunuo xaritalarida o’lchash ishlarini olib borish tavsiya etilmaydi. Maktab devoriy o’quv xaritalari h’ar xil proektsiyalarda tuziladi. Masalan, d u
aerofotosemka va kartografiya markaziy ilmiy taqiqot instituti) proektsiyasi, ya r i m sh a r - l a r va m a t e r i k l a r x a r i t a l a r i uchun ko’proq Lambertni azimutal proektsiyasi qo’llaniladi. M D H o’ q u v x a r i t a l a r i uchun V.V.Kavrayskiyni uoki F.N. Krasovskiyni kesuvchi konusli-teng oraliqli proektsiyasi qo’llaniladi. Ts N İ İ G A i K p r o e k ts i ya s i. Bu proektsiya xatoliklar xarakteri bo’yicha ixtiuoriy. U birorta uordamchi geometrik yuzadan foydalanmasdan koordinatalar bo’yicha yasaladi. Bosh masshtab faqat ekvatorda saqlanadi. O’rtadagi meridian va barcha parallellar teng bo’lingan bo’ladi. Xaritani sharqiy va g’arbiy ramkalari oldida masshtab (bosh masshtab bilan taqqoslaganda) 1,5 marta kattalashgan bo’ladi. Eng katta xatolik shimolda vujudga keladi (Kanada, Grenlandiya va Rossiyaning shimoliy qismlari), masshtab 1,8 teng, yani bu rayonlarda uzunlik masshtabi deyarli 2 marta kattalashgan bo’ladi. Ya r i m sh a r l a r x a r i t a s i Lambertni ko’ndalang azimutal proektsiyasida tuziladi. Xatolik xarakteri bo’yicha bu proektsiya teng yuzli, shuning uchun muqim o’zgarmas maydonlar masshtabiga ega, yani bu xarita bo’yicha aloh’ida figuralarni (xududlarni) maydonini taqqoslash mumkin. Burchaklar va figuralarni qiuofasi (shakli) bu proektsiyada ancha xatolikka duchor bo’lgan. Binobarin, chekka meridianlarda burchaklar xatosi deyarli 40 0 gacha
boradi. M a t e r i k l a r x a r i t a l a r i h’am asosan azimutal proektsiyalarda tuziladi. Masalan, Evrosiuo, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya xaritalari uchun urinma azimutal proektsiya, Afrika xaritasi uchun esa ko’ndalang azimutal proektsiya qo’llaniladi. A r k t i k a v a A n t a r k t i d a x a r i t a l r i uchun Postelni teng oraliqi proektsiyasi deb yuritiladigan ixtiuoriy normal azimutal proektsiya qo’llaniladi. Bu proektsiyada urinish nuqtasi-qutb, bu nol xatolikdagi nuqta h’amdir. Postel proektsiyasida uzunliklar masshtabi meridianlar bo’yicha saqlanadi. Chunki (negaki) Arktika va Antarktika 60 0 shimoliy va janubiy kengliklardagi parallellardan janubroqda joylashganlar, demak uzunliklar, maydonlar va shakllar xatoligi uncha katta emas. M D H x a r i t l a r i asosan konusli proektsiyalarda tuziladi. Bunda ko’proq Kavrayskiyning teng oraliqli konusli proektsiyasi qo’llaniladi. Xatoliklar xarakteriga ko’ra Kavrayskiy proektsiyasi ixtiuoriydir. Bu proektsiyada uzunliklar masshtabi urinma parallel bo’yicha va barcha meridianlar bo’yicha saqlanadi. Eng katta xatoliklar Frants-Iosif eri va SHimoliy Er orollarini shimoliga to’g’ri keladi. Kavrayskiy proektsiyasini bir turi-Krasovskiy proektsiyasi, u h’am, shuningdek kesuvchi konusli teng oraliqni proektsiya bo’lib, kesuvchi parallellari taxminan 40 0 va 73 0 30 1 shimoliy kengliklar orasiga to’g’ri keladi. Bu proektsiyada uzunliklarni va maydonlarni xususiy masshtabi bosh masshtabdan kam farq qiladi. Shuning uchun Krasovskiy proektsiyasida tuzilgan xarita bo’yicha, maktab amaliuotida xoxlagan kartometrik ishlarni bajarish mumkin.
yaqin joylashgan, shuningdek uzoqlik bo’yicha cho’zilgan xududlar uchun; k o n u s l i p r o e k ts i ya l a r -o’rta kengliklarda joylashgan xududlar uchun; azimutal proektsiyalar-qutbiy o’lkalarni tasvirlash uchun; k o’ n d a l a n g v a q i y sh i q ts i l i n d r i k p r o e k ts i ya l a r-meridianlar bo’ylab cho’zilgan h’ududlar uchun; k o’ n d a l a n g v a q i y sh i q a z i m u t a l p r o e k ts i ya l a r- qiuofasi aylanaga yaqin h’ududlarni ko’rsatish uchun qo’llaniladi. O’lchash maqsadlari uchun mo’ljallangan xaritalar ko’proq teng burchakli proektsiyalarda (dengiz, aviatsiya, yo’l xaritalari) yasaladi. Taqqoslash uoki maydonlarni o’lchash zarurati bo’lganda teng yuzli proektsiyalar qo’llaniladi. Katta h’ududlarni tasvirlaydigan obzor xaritalarni yaratishda,ko’pincha ko’p h’ollarda eng qulay bo’lgan ixtiuoriy proektsiyalardan foydalaniladi. Barcha topografik va obzor-topografik xaritalar teng burchakli k o’ n d a l a n
K.F.Gauss (1777-1855) nazariy jih’atdan asoslagan bo’lsa, yana bir nemis olimi. L.Kryuger (1857-1923) esa uni h’isoblash formulalarini ishlab chiqqan. Shuning uchun h’am u, G a u s s - K r yu g e r p r o e k ts i ya s i deyiladi, bir-biriga o’xshash tarzda tasvirlanganidan u teng burchakli uoki konform (o’xshash) proektsiya deyiladi.
va nomenklaturasi. Komponovka.
Xarita model sifatida obektlarni fazoviy o’rnini tanlangan koordinata sistemasida qayd etadi. Shuning uchun xaritada kordinata to’ri ko’rsatilagan bo’lishi kerak. Koordinata to’rsiz tuzilgan xarita, xuddi h’isob olish shkalasi bo’lmagan termometrga o’xshaydi. Geografik xaritalarni tuzishda g e o g r a- f i k k o o r d i n a t a l a r sistemasidan foydalaniladi. Ular Er yuzasidagi obekt va nuqtalarni er ellipsoidi yuzasiga nisbatan ko’rsatadi. Xaritani tayuorlauotganda bu to’r kartografik tasvirni h’osil qilish uchun sinch (qobirg’a, sklet) vazifasini bajaradi. Xaritadan foydalanauotganda esa u er ellipsoididagi nuqtalarni koordinatalarini aniqlashga, xaritaga nuqtalarni ularni koordinatalari bo’yicha tushirishga, chiziqlar yo’nalishini dunuo tomonlariga nisbatan o’lchashga, xaritani istagan joyida masshtablarni va xatoliklarni h’isoblab chiqarishga imkon beradi. Eng ko’p tarqalgan to’rlar qatoriga, mayda masshtabli xaritalarda asosiy h’isoblangan meridian va parallel chiziqlarining o’zaro kesishishidan h’osil bo’lgan-kartografik to’r kiradi. Kartografik to’rni qimmati meridian va parallellarni chuqur geografik manosi bilan bog’liqdir. Meridianlar shimol va janub, parallellar esa g’arb-sharq yo’nalishlariga mos keladi. Joyda aniqlanilishi mumkin bo’lgan bu yo’nalishlar bilan dalada xarita bilan ishlauotganda orientirlash uchun foydalaniladi. Kartografik to’rni bunday xususiyati topografik xaritalar uchun h’am ah’amiyatlidir. Mayda masshtabli xaritalarda kartografik to’r keng geografik orientirlash uchun vosita, xar xil umumlashtirish va xulosalar uchun asos bo’ladi. Nih’oyat, punktlarni uzoqlik farqi ularning vaqt farqlarini ifoda etadi. Kartografik to’rlarda parallellarning h’isobi h’ar doim ekvatordan boshlab olib boriladi. 1884 yilgi h’alqaro kelishuvga muvofiq Angliyani eng qadimgi astronomik observatoriyasidan o’tgan Grinvich meridiani bosh meridian deb qabul qilingan. Xaritalarda meridian va parallellarni (kartografik to’rni) birinchi bo’lib Eratosfen chizgan.
Masshtabni son, so’z va chiziq bilan ifodalash mumkin. Masshtabning kichraytirilish darajasiga qarab masshtabning yirik uoki maydaligi aniqlanadi. Obzor xaritalar 1:1 000 000 va undan mayda masshtablarda tuziladi. Xaritalar masshtabiga ko’ra yirik (1:10 000 dan 1:100 000 gacha), o’rta (1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha) va mayda (1:1 000 000 va undan mayda) masshtabli xaritalarga bo’linadi.
nomenklaturasi 1:1 000 000 masshtabdagi xalqaro xaritaning razgrafkasiga va nomeklaturasiga asoslangan. Xalqaro nomenklatura sistemasi 1909 yilda London va 1913 yilda Parij shah’arlarida o’tkazilgan Halqaro geografik kongresslarda qabul qilingan. Xarita (lar)da tasvirlanadigan xududni chegarasini aniqlash va uni xarita ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkaning ichida va undan tashqarida xaritaning nomini, masshtabini, legendasini, h’ar xil qo’shimcha kesma xaritalarni va boshqa shunga o’xshash malumotlarni maqsadga muvofiq joylashtirishga k o m
1. Salih’ev K.A. Kartografiya.-M.: Vo’sshaya shkola, 1982. -III bob. 45-104 betlar. 2. Salih’ev K.A. Kartovedenie.-M.: İzd-vo MGU. 1990. -52-102 betlar.
Uchinchi mavzu. KARTOGRAFİK BELGİLAR VA KARTOGRAFİK TASVİRLASh USULLARİ. Maruza rejasi: Kirish. 3.1. Kartografik belgilar, ularni funktsiyalari. Belgilarni turlari va ularni differentsiatsiyalash-tirish. 3.2. Joylashtirilgan belgilar usuli. 3.3. Chiziqli belgilar usuli. 3.4. İzoliniyalar (teng chiziqlar) usuli. 3.5. Sifatli fon (rang) usuli. 3.6. Miqdorli fon (rang) usuli. 3.7. Joylashtirilgan diagrammalar usuli. 3.8. Nuqtalar usuli. 3.9. Areallar usuli. 3.10. Harakatdagi belgilar usuli. 3.11. Kartodiagrammalar usuli. 3.12. Kartogrammalar usuli. Xulosa. Talim-tarbiyaviy vazifalari - talabalarni xaritalarni shartli belgilari h’aqidagi bilimlarini kengaytirish va mustah’kamlash; geografik (mavzuli, maxsus va boshqa) xaritalarda obektlarni tasvirlash usullari h’aqidagi tushunchalarini rivojlantirish; xar bir kartografik tasvirlash usulini tarifi, xususiyatlari, qo’llanilishi, shuningdek, boshqa usullardan farqi h’aqidagi bilimlarini mustah’kamlash, kengaytirish va umumlashtirish, shuningdek bu usullarni amalda qo’llash bo’yicha ularda zarur amaliy tajriba va ko’nikmalar h’osil qilish.
atlaslar, jadvallar va boshqa ushbu mavzuga oid ko’rgazmali qurollar.
3.1. Kartografik belgilar, ularni funktsiyalari. Belgilarni turlari va ularni differentsiatsiyalashtirish. Xaritalarda h’ar xil obekt (predmet, xodisa, jarauon va h’.k.) larni va ularni sifat va miqdor tavsiflarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik simvollarga k a r t o g r a f i k sh a r t l i belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va oson chiziladigan h’amda o’qiladigan bo’lishlari kerak. Aloh’ida obektlarni kartografik belgilari ikkita asosiy funktsiyani bajaradi: b i r i n ch i d a n-obektlarni turini ko’rsatadi (quduq, shosse, botqoqlik va b.) va ularni ayrim miqdor va (uoki) sifat tavsiflarini (masalan, quduqdan malum vaqtda olinadigan suv miqdorini, shosse qatnov qismining eni va ustiga uotqizilgan materialning turi, botqoqning yurib o’tishga yaroqligi; i k k i n ch i d a n-obektni fazoviy h’olatini aniqlaydi, ushbu obektlarning planli o’lchamlarini va shakllarini, uoki, qisqasi ularni «fazosini» modellashtiradi. Ko’pincha belgilar h’odisani vaqt mobaynida o’zgarishini (shah’arlarni o’sishi, daruolarni toshishini va x.k.), ko’chib yurishini (ekspeditsiyalarni marshurutini, tsiklonlarning traektoriyasini) va boshqa jarauonlarni aks ettiradi. Xaritalarda belgilarning h’ammasi jamuljam bo’lib ancha keng funktsiyalarni bajaradilar. Ular obektlarni o’zaro uyg’unligini va aloqadorligini ko’rsatadi, h’odisalarni fazoviy obrazlarini shakllantiradilar, ularni joylanishidagi qonuniyatlarni va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradilar. Natijada qilib xaritani aloh’ida belgilarda mujassamlashgan informatsiyalar yig’indisidan ortiq bo’lgan yangi bilimlar beradi. Bundan tashqari belgilarni guruh’larga ajratish xodisalarni xolati, differentsiatsiyasi, o’zaro bir-biriga tasiri va vaqt mobaynida o’zgarishini fazoviy tavsiflash uchun keng imkoniyat ochadi. Qadimgi xaritalarda voqea va h’odisalar perspektiv suratlar bilan ko’rsatilgan. Bunday suratli rasmlar aloh’ida izoh’larsiz h’am tushunarli bo’lgan. Dastlabki vaqtlarda aloh’ida obektlarni suratlari individual bo’lgan. Masalan, shah’arlarni planida diqqatga sazovor binolarni arxitekturasini aks ettirishga h’arakat qilganlar. Keyinchalik perspektiv suratlar, ayniqsa mayda masshtabli xaritalarda, o’zlarini individualliligini yo’qota boshlaganlar va ular o’xshash obektlar uchun umumiy
qilib bajariladigan bo’ldilar. Masalan, aloh’ida guruh’ manzilgoh’lar (qishloqlar, posuolkalar, shah’arlar, qalalar va sh.k.) uchun o’zlarining aloh’ila qabul qilingan perspektiv belgilaridan foydalaniladigan bo’lindi. Mana shu fakt individual tavsiflardan turdosh tushunchalarga o’tish kartografik belgilarni kiritilishini anglatdi, qaysiki ularni tushunmoqlik uchun ularni izoh’lab (sharh’lab) berish zarurati tug’ildi. Taxminan XVIII asrni o’rtalaridan boshlab, xaritalar masofalar va maydonlarni aniq o’lchash uchun qo’llanila boshlagandan keyin, shuningdek armiya eh’tiuojlari uchun ah’oli punktlarini, o’rmonlarning va boshqa shu kabi obektlarning ko’rinishini (konturini) aniq tasvirlash zarurati tug’ilganidan boshlab perspektiv belgilar o’zlarini o’rnini predmetlarni aniq planli tasvirlariga bo’shatib beradigan bo’ldilar. Xaritada obektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai nazaridan kelib chiqib, kartografik shartli belgilar o’z xususiyatlari va vazifalariga ko’ra m a s sh t a b s i z, m a y d o n l i (konturli) v a ch i z i q l i sh a r t l i b e l- g i l a r g a bo’linadi. M a s sh t a b s i z sh a r t l i b e l g i l a r bilan konturlarini xarita masshtabida ko’rsatish mumkin bo’lmagan obektlar tasvirlanadi. Masalan, aloh’ida turgan, orientir ah’amiyatiga ega bo’lgan daraxtlar, buloq, quduq, tegirmon, zavod va fabrikalar, neft va gaz vishkalari, uodgorliklar va boshqa shu kabi obektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Bunda obektlarni tashqi ko’rinishi (qiuofasi) saqlanmaydi. Obektning joydagi o’rni esa, odatda shartli belgining markaziga uoki tagiga to’g’ri keladi.
saqlab qolish mumkin bo’lgan obektlar tasvirlanadi. Masalan, o’rmon, botqoqlik, o’tloq, bog’, poliz, ko’l va boshqalar maydonli shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Obektlarni tashqi ko’rinishi (qiuofasi) saqlanadi. Ularni konturlari turli rangga bo’yaladi uoki boshqa maydonli grafik vositalar bilan to’ldiriladi. Botqoq va sho’rxok erlarning konturlari ichiga turli xil shtrixlar chiziladi. Avval bu belgilar uchun «konturli belgilar» uoki «masshtabli belgilar» terminlari qo’llanilgan.
ifodalanadigan va uzunasiga davom etgan obektlar-daruo, ko’l va dengizlarning qirg’oq chiziqlari, siuosiy-mamuriy chegaralar, yo’llar, telefon h’amda telegraf liniyalari va boshqa shu kabi obektlar tasvirlanadi. Ular obektlarni o’xshashlik belgilarini saqlab qoladi, lekin obektni kengligini orttirib yuborishlari mumkin. Masalan, mayda masshtabli xaritalardagi yo’llarni belgilari bunga misol bo’ladi. Belgilarni shakli, rangi, orientirovkasi, tiniqligi va ichki strukturasi (rasmi) bo’yicha differentsiatsiya-lashtiriladi. Kartografik belgilarni o’rganishda tah’lil qilishda, takomillashtirishda va yangilarini ishlab chiqishda ularni kartografik tasvirlash usullari bo’yicha farqlash qulay. Chunki ular xaritaga olinauotgan xodisalarni joylanish xarakterini va moh’iyatini h’isobga oladi. Foydalanilauotgan va foydalanishi mumkin bo’lgan kartografik belgilarni beh’ad ko’pligiga qaramasdan kartografik tasvirlash usullarining soni unchalik ko’p emas. Asosiy usullar bo’lib quyidagilar h’isoblanadi: joylashtirilgan belgilar, chiziqli belgilar, izoliniyalar (teng chiziqlar), sifatli va miqdorli fonlar (ranglar), joylashtirilgan diagrammalar, nuqtalar, areallar, h’arakatdagi belgilar (vektorlar), kartodiagrammalar va kartogrammalar. Xaritalardagi uozuvlar h’am kartografik belgilar rolini bajarishi mumkin.
ifodalanmaydigan uoki kartografik belgiga qaraganda kam (kichik) maydonni egallaydigan obektlarni o’rnashgan joyini ko’rsatish uchun va umuman aniq (konkret) punktlarga joylashtirilgan h’odisalarni tasvirlab berish uchun qo’llaniladi. Masalan, topografik xaritalarda belgilar bilan joydagi predmetlar; kilometr va yo’l ko’rsatkichlari, yakka o’sgan orientir ah’amiyatiga ega bo’lgan daraxt (lar), radiomachtalar va h’okazo. Mayda masshtabli mavzuli va umumgeografik xaritalarda belgilar obektlarni o’rnashgan joyini va turini ko’rsatishdan tashqari ko’pincha boshqa funktsiyalarni h’am bajaradi. Masalan, Obektni miqdor ko’rsatkichlarini (katta-kichikligini), ah’amiyatini, uni vaqt mobaynida o’zgarishini va h’okazolarni tavsiflaydi. Masalan, ah’olini punkti belgisi ah’oli joylanish tipini (shah’ar, shah’ar tipidagi posuolka, qishloq), ah’oli sonini, mamuriy ah’amiyatini ko’rsatishi mumkin. Shuningdek, belgilarni sanoat va qishloq xo’jalik korxonalarini, foydali qazilma konlarini tasvirlash uchun qo’llash qulay. O’zining shakliga ko’ra ular uchta turga-geometrik, xarfli va ko’rgazmali belgilarga bo’linadi. G e o m e t r i k b e l g i l a r aylana (doira), kvadrat, uchburchak, romb, to’rtburchak va boshqa shu kabi shakllarga ega bo’ladi. Ular chizish uchun qulay, oddiy, legenda bo’yicha yaxshi tanib olinadi, nisbatan kam joyni egallaydi, obektni joylashgan o’rnini aniq ko’rsatadi, o’lchami bo’yicha oson taqqoslanadi. Elementar geometrik figuralarni soni unchalik ko’p emas, lekin belgilar uchun xar xil ranglardan foydalanib va ularni ichki rasmlarini ko’rinishini o’zgartirib ularni sonini ko’paytirish mumkin.
uoki ikkita boshlang’ich h’arflaridir. Masalan, temir va fosfor rudalari uchun Fe va P. Harfli belgilarni qo’llash nisbatan chegaralangan, chunki ular obektlarni aniq joylashgan o’rnini ko’rsatmaydi, xaritani xar xil xarflar bilan to’ldirib tashlaydi, o’lchami bo’yicha uomon taqqoslanadi. Agar h’arflar birorta geometrik figurani, masalan, kvadratni ichiga uozilgan bo’lsa, ularni o’lchami bo’yicha bir-biriga taqqoslash va joylashtirish ancha engil bo’ladi, bunday h’olda ikkala tipdagi belgilarni yaxshi tomonlari uyg’unlashadi. K o’ r g a z m a l i b e l g i l a r-rasmi bo’yicha tasvirlanauotgan obektlarni esga soladi. Ularni ichida ramziy (simvolik) va naturalistiklarini (asliga qarab olingan) ajratiladi. Ramziy belgilarni shakli tasvirlanauotgan obekt bilan birorta bir-birini eslatadigan o’zaro bog’lanish borligini ko’rsatadi. Masalan, shah’ar planida teatr binosi joylashgan erni maska bilan belgilash va h’okozo. Naturalistik belgilar, masalan traktor ishlab chiqaradigan zavodlarni ko’rsatish uchun traktorni rasmi (surati)dan foydalaniladi. Bunday belgilar obektlarni taqqoslash va joylashtirish uchun qulay emas. Lekin ular ommaviy nashrlarda, masalan targ’ibot va tashviqot maqsadlarida ishlangan xarita-plakatlarda uchrab turadi. Tanlangan belgilar uzoqdan ko’zga tashlanib turishi, tushunarli (h’ammabop) va uzoq masofadan turib idrok qilinadigan bo’lishi kerak. Obektlarni nisbatlarini belgilarni o’lchami (katta-kichikligi) orqali berish h’ar xil asosda amalga oshirilishi mumkin.
3.3. Chiziqli belgilar usuli.
kengligi xarita masshtabida ifodalanmaydigan, chiziq bo’ylab joylashgan obektlarni tasvirlash uchun qo’llaniladi. Masalan, suvayirg’ich chiziqlari, siuosiy va mamuriy chegaralar, yo’llar, telefon va telegraf liniyalari, daruo, ko’l va dengizlarning qirg’oq chiziqlari, front chiziqlari va ularni h’olatini o’zgarishi va boshqa obektlarni asosiy yo’nalishlari (alp burmalanishini asosiy yo’nalishlari, relefni skelet chiziqlari va h’okazo) tasvirlanadi. Obektlarni sifat va miqdor tavsiflarni berish uchun odatda chiziqli belgilarni rasmidan, rangidan, ichki strukturasidan ayrim h’ollarda kengligidan foydalaniladi.
«İzos» (grekcha-teng, bir xil) degan manolarni anglatadi.. İzoliniyalar deb xaritada h’odisani birorta miqdor ko’rsatkichi asosida bir xil qiymatga ega bo’lgan nuqtalar bo’yicha o’tgan uoki ularni birlashtiruvchi egri chiziqqa aytiladi. Odatda bu usul bilan uzluksiz tarqalgan (uoyilgan) va fazoda asta-sekin o’zgaradigan h’odisalar tasvirlanadi. İzoliniyalarga xarakterli misol bo’lib topografik xaritalarda relefni tasvirlashni asosiy usuli bo’lgan -gorizontallar uoki izogipslar h’isoblanadi. Xarita (lar)da dengiz sath’idan bir xil balandlikda joylashgan nuqtalarni birlashtiruvchi egri chiziq (lar)ga gorizontal (lar) deyiladi. Shuningdek, masalan, izotermalar-bir xil h’avo h’aroratiga ega bo’lgan nuqtalarni tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobaralar-bir xil h’avo bosimiga ega bo’lgan joyda nuqtalarni birlashtiruvchi egri chiziqlar; izogietalar-bir xil uog’in-sochin tushadigan erlarni (nuqtalarni) tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobatalar-bir xil chuqurlikka ega bo’lgan erlarni tutashtiruvchi egri chiziqlar va boshqalar. İqlim xaritalarini tuzishda izoliniyalar asosiy usul h’isoblanadi. Odatda, tasvirlanauotgan h’ududni (akvatoriyani) chegarasida h’odisa miqdorini o’zgarishini ko’rgazmali qilib tasvirlash uchun izoliniyalar orasidagi tilim-tilim joy (er)lar rangli shkala bo’yicha bo’yaladi uoki shtrixlanadi. Ayrim h’ollarda xaritalarda izoliniyalarni lokal (malum joyda to’plangan, o’choq) uoki bo’linib-bo’linib tarqalgan (ah’oli zichligi, h’ududni o’rmon bilan qoplanganligi) h’odisalar uchun h’am qo’llaniladi. Ushbu h’olda ular psevdoizoliniyalar deyiladi.
(akvatoriyasida) tasvirlanauotgan h’odisani (obektni) u uoki bu malum sifat belgisi bo’yicha (asosida) uni qismlarga bo’lish va ularni h’ar birini maydonli grafik vositalar uordamida qoplash uoki to’ldirish yo’li bilan o’sha h’odisani sifat farqlari tasvirlanadi. Hududni (akvatoriyani) qismlarga bo’lish tasvirlanauotgan h’odisani sifat ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Masalan, tuproq xaritalarida ushbu qismlar orasidagi chegara qaerda bitta tuproq tipi (kichik tipi, turi) boshqasi bilan almashinsa, o’sha erda o’tkaziladi. So’ngra bitta tipdagi qismlar qabul qilingan rangga bo’yaladi uoki shtrixlanadi. Shuningdek bu usul h’ar xil rayonlashtirish xaritalarida (masalan, tabiiy-geografik, iqtisodiy- geografik, tuproq-iqlim va h’.k.), h’alqlar, geologik, botanik xaritalarda asosiy usul sifatida qo’llaniladi. Sifatli fonning ikkita rangli sistemalari bir-birini qoplashi mumkin emas. Lekin fonli gullashni shtrixovka bilan birga qo’shish mumkin. Shunday qilib, bitta xaritada ikkita xatto uchta sifatli fon sistemalarini ko’rsatish mumkin. Masalan, tuproq xaritalarida fonli gullash ko’pincha tuproqlarni genetik bo’linishlarini, shtrixovka esa-ularni mexanik xususiyatlarini (tarkibini) ko’rsatadi. Bu usul boshqa tasvirlash usullari bilan engil (oson) uyg’unlashadi.
3.6. Miqdorli fon (rang) usuli.
(akvatoriyasida) tasvirlanauotgan h’odisani (obektni) u uoki bu malum miqdor ko’rsatkichi bo’yicha (asosida) uni qismlarga bo’lish va ularni xar birini maydonli grafik vositalar uordamida qoplash uoki to’ldirish yo’li bilan o’sha h’odisani miqdor farqlari tasvirlanadi. Hududni (akvatoriyani) qismlarga bo’lish tasvirlanauotgan h’odisani miqdor ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ushbu qismlar orasidagi chegaralar aks ettirilauotgan h’odisa bilan uzviy bog’langan belgilar bo’yicha o’tkaziladi va h’ar bir qism uchun u uoki bu raqamli malumotlar bo’yicha aks ettirilauotgan h’odisani miqdor tavsifi ko’rsatiladi. Shuningdek, bu usul daruo suvlarining oqim modullarini, tuproqlardagi h’arakatchan azot, fosfor, kaliy formalarini va miqdorini tavsiflovchi xaritalarda h’am keng qo’llaniladi. Xaritani taxt qilish sifatli fon usulidagiga o’xshaydi, lekin shkala pog’onalarini gullash qalinligi uoki shtrixovka kuchi (zichligi) ko’rsatkichlarni o’sishini aks ettiradi. Taxt qilishni boshqa priuomlarini (usullarini) h’am qo’llash mumkin, masalan, miqdorli ko’rsatkichlarni diagrammali belgilar bilan mos uchastkalarning chegarasida joylashtirish va xokazo. Bu usul uchun shkalani maqsadga muvofiq tanlash ayniqsa muh’im. Rayonlar buuoq uoki shtrixovka bilan ajratiladi.
bo’yicha uog’in -sochin miqdorini taqsimlanishi. qor qoplamining dinamikasi, daruolarning yillik oqimini oylar bo’yicha taqsimlanishi, shamollarni yo’nalishi va kuchi va sh.k. Diagrammalarni joylashtirish uchun nuqtalar tutash maydonlarni xususiyatlarini o’zida eng yaxshi aks ettiradigan punktlarda, masalan,
meteostantsiyalarda uoki chiziqli obektlarni malum nuqtalarida masalan, gidropostlarda tanlanadi. Uzluksiz uoki chiziqli tarqalgan h’odisalar uchun mo’ljallangan, malum joyga taaluqli diagrammalarni, punktlarga joylashgan h’odisalar uchun qo’llaniladigan belgilar usulidan printsipial farq qilishini qayd etish joiz. Diagrammalar dekart uoki qutbiy koordinata sistemasida egri taqsimlanish uoki ustinchali diagrammalar ko’rinishida tuziladi.
tasvirlanauotgan obektni bir xil miqdor birliklarida belgilaydigan va uni joylanishi va to’planishiga mos joylashtiriladigan bir xil o’lchamdagi ko’pchilik nuqtalar bilan tasvirlanadi. Xaritaga olishdan oldin nuqtani «og’ir» ligi aniqlaniladi, bitta nuqta qaysi o’lchamdagi miqdor ko’rsatkichiga mos keladi (masalan, bitta nuqta 500 kishiga uoki 10 000 gektar sholi ekin maydoniga to’g’ri keladi). Xaritada nuqtalarni obektni uoki h’odisani h’aqiqiy joylanishini eng yaxshi aks ettiradigan qilib joylashtiriladi. Ayrim h’ollarda bitta xaritada ikkita o’lchamdagi nuqta beriladi, masalan, yirik nuqta 1000 kishi, kichik nuqta esa 100 kishi. Nuqtalar usuli tasvirlanauotgan h’udud chegarasida obekt uoki h’odisani tarqalishi to’g’risida ko’rgazmali tasavvur beradi. Nuqtani «og’ir» ligi uni miqdor, rangi esa sifat tavsifini aniqlashga imkon beradi. U ayniqsa kontrast (keskin farq qilib) joylashgan h’odisalar uchun samarali usul h’isoblanadi. Nuqtalar xaritaga ikkita usul bilan, yani geografik va statistik usul bilan qo’yiladi. Geografik usulda h’odisani geografik joylanishi (tarqalishi) h’isobga olinadi. Download 407.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|