O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

CHET TILINI O’QITISHDA BELLES-LETTRES (BADIIY) USLUBINING O’RNI
Belles-lettres uslubi yoki ijodiy adabiyot uslubini muloqotning eng boy reestri deb atash mumkin: muloqotning boshqa sohasida qo'llanilmaydigan o'ziga xos til vositalaridan tashqari, belles-lettres uslubi boshqa uslublardan ham keng foydalanadi. ko'plab adabiy san'at asarlarida biz nutqning ilmiy, rasmiy va boshqa funktsional turlarining elementlarini topamiz.
Boshqa funktsional uslublarda mavjud bo'lgan ma'lumot beruvchi va ishontiruvchi funktsiyalardan tashqari, belles-lettres uslubi o'quvchini estetik jihatdan hayratda qoldirish uchun o'ziga xos vazifaga ega. Shakl mazmunli bo'ladi va oldingi boblardan ko'rganingizdek qo'shimcha ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. O'z fikrlari va his-tuyg'ularini ifodalashning cheksiz imkoniyatlari belles-lettres uslubini tilshunos uchun juda jozibali tadqiqot maydoniga aylantiradi.
Belles-lettres uslubi haqida gapirganda, ko'pchilik olimlar deyarli avtomatik ravishda unga nasriy asarlarga murojaat qilishadi, she'riyatni maxsus she'riy uslub sohasi deb atashadi. Diaxronik nuqtai nazardan qaraganda, bu fikr munozarali ko'rinmaydi, chunki o'tgan asrlardagi she'rlar haqiqatan ham o'ziga xos lug'at va uning tartibiga amal qilgan.
Ammo XX asr she'riyati prozaik lug'atdan unchalik farq qilmaydi, uning mavzulari bir nechta o'ziga xos «poetik» sohalar bilan cheklanib qolmaydi, balki zamonaviy inson hayotining deyarli barcha sohalarini keng qamrab oladi. Shuning uchun zamonaviy adabiyotni anglatuvchi alohida she'riy uslub haqida gapirishning o'rinli emas.
Belles-lettres uslubi uchta kichik uslublar uchun umumiy atama hisoblanadi, unda uslubning asosiy tamoyillari va eng umumiy xususiyatlari amalga oshiriladi. Belles-Lettres uslubi. Belles-lettres uslubining uchta kichik uslubi: 1) she'r tili; 2) emotsional nasr tili 3) drama tili.⁴
Belles-lettres uslubining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) informatsion, 2) ishontirish, 3) o'quvchini estetik jihatdan hayratda qoldirish.
Belles-lettres uslubi ma'lum bir ajralmas lingvistik xususiyatlarga asoslanadi: 1) sof lingvistik vositalar yordamida erishilgan haqiqiy, oddiy emas, tasvir. 2) so'zlarning kontekstda va ko'pincha bir nechta lug'at ma'nosida ishlatilishi yoki hech bo'lmaganda leksik muhitning katta ta'siri. 3) narsa yoki hodisalarga muallifning shaxsiy bahosini ko'proq yoki kamroq darajada aks ettiradigan lug'at. 4) Lug'at va sintaksisning o'ziga xos individual tanlovi, o'ziga xos leksik va sintaktik o'ziga xoslik. 5) so‘zlashuv tilining tipik belgilarini to‘liq (pyesalarda) yoki kichikroq (hissiy nasrda) yoki biroz (she’rlarda) kiritish.⁵
Estetik-kognitiv funktsiya (kognitiv jarayonga qaratilgan, o'quvchiga g'oyaning bosqichma-bosqich ochilishini ta'minlaydigan va shu bilan birga o'quvchining zavq va qoniqish hissini keltirib chiqaradigan, vazifa muallifning fikriga kirib, o'z xulosalarini shakllantirish).
Endi biz she'riyatni o'qish va tushunishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan maxsus muammolarni ko'rib chiqamiz. Odamlarda ba'zida she'rga nisbatan qat'iy tasavvurlar va antipatiya mavjud. Ular buni «ayol» yoki «badiiy» yoki «qiyin» deb hisoblashadi. Bu mulohazalar ba’zi she’rlarga to‘g‘ri kelishi mumkin, lekin umuman she’riyatga to‘g‘ri kelmaydi. Ba'zan she'rlar o'quvchidan ko'proq kuch talab qiladi, lekin ular o'quvchiga bu harakatga mos keladigan mamnuniyat baxsh etishi mumkin. Qanchalik ko‘p she’r o‘qishga qo‘shilsa, undan chiqib ketish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi.
Berilgan so'z yoki so'z birikmasining ma'nolarini nozik tahlil qilish orqali tasvirni dekodlash mumkin. Berilgan tasvirni dekodlashda lug'at ma'nolari, kontekstual ma'nolar, hissiy rang berish va, eng muhimi, tasvir uyg'otadigan assotsiatsiyalardan foydalanish kerak. Tasvirlar qanchalik oson dekodlansa, she'riy so'z o'quvchiga shunchalik tushunarli bo'ladi.
Tilshunoslik nuqtai nazaridan tasvirlar asosan metafora, metonimiya va oʻxshatish asosida qurilgan. Bu tasvirlarni tanga yaratishning bevosita semantik usullari. Tasvirlarni uchta toifaga bo'lish mumkin: ikkita aniq (vizual, eshitish) va bitta mavhum (munosabat).
Vizual tasvirlar idrok etishning eng oson shaklidir, chunki ular aqliy ko'z deb ataladigan narsa tomonidan osongina ushlanadi. Boshqacha qilib aytganda, vizual tasvirlar bizning ongimizda mavjud bo'lgan taassurot narsalarning aniq rasmlari orqali shakllanadi.
Onomatopeya bizning ongimizda audio tasvirni yaratadi, ya'ni tabiatning yoki narsalarning haqiqiy tovushlarini eshitishga majbur qiladi.
Munosabat obrazi - bu ob'ektlar o'rtasidagi munosabatni boshqa turdagi munosabat orqali ko'rsatadigan va bu ikki turdagi munosabatlar narsa yoki hodisalar o'rtasidagi ichki aloqalarni yanada aniqroq amalga oshirishni ta'minlaydi.
Shunday qilib: “Men of England, Heirs of Glory, Unwritten story heroes. Children of a powerful mother, Hope for him and each other” (Shelley) «Heirs of Glory», «Heroes of the Unwritten Story», «... Mother's Children», «Her Hopes ...» kabi tushunchalarning barchasi munosabatlarni tashkil etuvchi shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatishni maqsad qilgani uchun munosabatlar obrazlarini yaratadi. metaforalar, lekin bu holda «heir», «hero», «nursing», «hore» ning haqiqiy (vizual) tasvirlari emas.⁶
She'riy pastki uslubning yana bir xususiyati uning hissiy rang berish hajmidir. Hissiy element umuman badiiy uslubga xosdir. Ammo she'riyatda bu to'liq hajmda mavjud. Bu, ma'lum darajada, she'rning ritmik asosiga bog'liq, lekin ayniqsa, hissiy rangdagi so'zlarning ko'pligi bilan bog'liq.
Poetik til tarixida bir qancha muhim taraqqiyot bosqichlari mavjud. Har bir bosqichda pastki uslubning eng xarakterli xususiyati bo'lgan ritmik va fonetik tartibga solish uning mohiyati bo'lib qoladi. Lug'atga kelsak, uni sezilarli darajada adabiy deb ta'riflash mumkin. So‘zlashuv elementlari she’riyat taraqqiyotining ba’zi bosqichlarida tirsakkacha kirib kelgan bo‘lsa-da, hanuzgacha mohiyatan ahamiyatsiz va ma’lum davrlarda uslubga mutlaqo yot bo‘lgan.
Xayoliy nasr. Tasavvurli nasrning pastki uslubi, umuman, badiiy uslub uchun ko'rsatilgan umumiy xususiyatlarga ega; lekin bu xususiyatlarning barchasi xayoliy nasrda turlicha korrelyatsiya qilinadi. Tasviriylik she’riyatdagidek boy emas; kontekst ma’noli so‘zlarning ulushi she’rdagidek yuqori emas; muallifning o'ziga xosligi unchalik aniq sezilmaydi. Tasavvurli nasrni she’riy uslubdan me’yor va qofiyadan tashqari ko‘proq ajratib turadigan narsa tilning adabiy varianti ham so‘z, ham sintaksisning so‘zlashuv varianti bilan uyg‘unlashuvidir.
Drama. Badiiy uslubning uchinchi bo'limi - pyesalar tili. Baladalardan tashqari, mohiyatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nutqni va shuning uchun dialogni istisno qiladigan she’riyatdan farqli o‘laroq, monolog (muallif nutqi) va dialog (qahramonlar nutqi) birikmasi bo‘lgan xayoliy nasrdan farqli o‘laroq, pyesalar tili to‘liq. dialog. Muallif nutqi deyarli butunlay chiqarib tashlanadi, dramaturgning mulohazalari va sahna yo'nalishlari bundan mustasno.
Dramaturg yozma til me'yorlari imkon qadar haqiqiy suhbatni takrorlashga intilsa ham, personajlar tili hech qanday tarzda so'zlashuv tili normalarining aniq takrorlanishi emas.
Aytish mumkinki, zamonaviy xayoliy nasrda dialog katta o'rin egallagan tendentsiya mavjud. Ba'zi romanlarda u uch yoki to'rt sahifani egallaydi, shuning uchun pyesaga o'xshaydi.
Funktsional uslublar nazariyasi asoslari Praga maktabining a'zosi bo'lgan Bohuslav Gavranekning «Adabiy til va uning madaniyatining vazifalari» asarida yozilgan. U to'rtta muhim funktsional uslubni taqdim etdi - so'zlashuv, pragmatik, ilmiy va she'r uslubi. Bohuslav Gavranek bu masalani o'zining boshqa “Adabiy tilning funksional tabaqalanishi haqida” asarida davom ettirdi. Bu tasnifni M. Jelinek publitsistik uslub bilan boyitgan.⁷
Stilistika adabiyotshunoslikning nisbatan zamonaviy fanidir va matnlardagi uslubni oʻrganish va ularni tahlil qilishga qaratilgan amaliy tilshunoslikning texnik sohasi. Stilistika bu matnlarda o'quvchi va til o'rtasidagi o'zaro ta'sir usuli bilan shug'ullanadi, bu o'quvchi ularni qanday tushunishini va ularni o'qiyotganda o'quvchiga qanday ta'sir qilishini tushuntirish uchun.
Ilya Romanovich Galperinning so‘zlariga ko‘ra, tilning funktsional uslubi - bu muloqotda ma'lum bir maqsadga xizmat qiluvchi o'zaro bog'liq til vositalari tizimi.⁸ Funktsional uslub xabarni jo'natuvchi tomonidan qo'yilgan muayyan aniq vazifaning mahsuli sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Funksional uslublar asosan tilning adabiy me’yorida namoyon bo‘ladi. Bular mavhum invariantning navlarini ifodalaydi va invariantdan chetga chiqishi, hatto undan ajralib chiqishi ham mumkin.
Har bir funktsional uslublar adabiy til taraqqiyotining berilgan bosqichida nisbatan barqaror tizim bo‘lib, bir davrdan ikkinchisiga o‘tib, ba’zan sezilarli darajada o‘zgaradi. Shuning uchun funktsional uslublar tarixiy kategoriyadir. Shunday qilib, masalan, 17-asrda she'riyatda barcha so'zlarni qo'llash mumkin emasligi va alohida she'riy uslub mavjud deb hisoblangan. Keyinchalik, 19-asrda romantizm sheʼriy uslub meʼyorlarini rad etib, sheʼriyatga yangi lugʻat kiritdi. Har bir uslubning rivojlanishi standart ingliz tili me'yorlaridagi o'zgarishlar bilan oldindan belgilanadi. Bunga ijtimoiy sharoitning oʻzgarishi, fan taraqqiyoti va madaniy hayotning rivojlanishi ham katta taʼsir koʻrsatadi.

3.