O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi
Jinsiy etilish o‘smirning bu yoshdagi xulqk-atvoriga asosiy biologik vosita sifatida ta’sir o‘tkazadi. Lekin, bu bevosita ta’sirdir. Sotsial omillar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o‘rta maktabga o‘tish, ya’ni yakka o‘qituvchi rahbarligidan ko‘pchilik o‘qituvchilar tasarrufiga o‘tish va muloqotdagi o‘zgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib borish, mustaqil va amaliy ishlarni ko‘proq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi o‘rni ham o‘zgaradi. Ushbu o‘zgarishlar ta’sirida bolalar jismoniy va aqliy imkoniyatlarini o‘sib borishi munosabati bilan o‘zlariga ko‘proq ishona boshlaydilar, u endi oilaviy muammolar muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydi. Katta o‘smirlarga nisbatan kichik o‘smirlarda paydo bo‘ladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy etilishgina emas, balki atrofdagi shart-sharoitlar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, mahalla-kuy, ya’ni sotsial sharoitlar ta’siri bilan bog‘lash zarur.
Shu sotsial sharoit ijtimoiy va ulardagi psixologik iqlimni o‘zgartirish bilan, kichik o‘smirdagi yomon xulq-atvor, o‘jarlik, kamchiliklarini tan olmaslik kabi tabiiy xislatlarning oldini olish mumkin.
Ba’zi o‘qituvchilar kichik o‘smirdagi bu o‘zgarishlar urushqoqlik va salbiy alomatlar o‘jarliklarining ildizlari kaerdan kelib chiqadigan va nimani bog‘langanligi, nimaning ta’siri ekanligi bilmay turib, noto‘g‘ri tashxis va xulosalar keltirib chiqaradilar va bu aksariyat holda fojiaga olib kelishi mumkin.
Aslida esa bu o‘smir yoki maktab yoshidagi bolalarning psixik holatlarini va psixik rivojlanayotganliklarini hisobga olish va psixik muammolarini erkin va to‘g‘ri echimlari uchun yordam berish, ularni aqliy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi metodlar yordamida ularga psixologik yondashish zarur va muhimdir. Kichik o‘smir yoshdagilar bilan ishlayotganda o‘quvchining har bir tashqi va ichki reaksiyasi ortida uning o‘z psixologik sabablari borligini bilish muhimdir. Bu " madaniyatsiz", "zararli", "tushunib bo‘lmaydigan" deb nom olgan xatti-harakatlar bir karashda shunday baholanadi, lekin bu xatti-harakatlar shaxs qaror topishi maxsus bosqichi uchun xos xususiyatdir. Kichik o‘smir psixologik "mexanizmi" sxematik ravishda quyidagicha baxolanadi. Endokrin garmonlarini paydo bo‘lishi va ularning markaziy nerv sistemasiga ta’sir qilishi bilan bog‘liq bo‘lgan jinsiy etilishning boshlanishi bolalarning aktivligini jismoniy va psixologik imkoniyatlarini oshiradi hamda bolada o‘zini kattalardek xis etish, mustaqil bo‘lish tuyg‘ularini tuyush uchun qulay shart-sharoitlarni olib keltiradi. Birok, psixik rivojlanishni bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga to‘la tayyor bo‘lmaydi. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqaruvchi omillardan biri o‘z mustaqilligini imkoniyatidan ortiq darajada baholashdir. O‘z imkoniyatlarini ortikcha baholash bilan kichik o‘smirning psixik imkoniyatlari o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi. Bu ziddiyatni hal etilishi qanday sodir bo‘ladi va u bolani tashqi ko‘rinishi xulq-atvorida qanday namoyon bo‘ladi?
Ma’lumki, har bir bolaning munosabatlari aniq ishlarda ko‘rinadi mustahkamlanadi va qayd etiladi. Bola o‘zidagi mustaqillikni shakllantirish uchun o‘zi mustaqil ishlarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Lekin, ikkinchi tomondan bir marta mustaqil ish bajarish uchun iste’moliy shart-sharoitlardan xoli bo‘lishga harakat qiladi. Lekin mustaqil harakat qilish uchun bola boshqa mexanizmlarga ega emas. Bular o‘smirning o‘z kuchiga ichki bir ishonchni mavjud emasligi, o‘z oldida turgan va uning natijasini aniq tasavvur eta olmaslik alomatlardir. Bu belgilar mana shu yoshda kishini mustaqil harakat qilishga qodir bo‘lishga, ayni hollarda tevarak atrofdagi kishilarga karshi borib, o‘zini xak ekanligini qattiq turib himoya qilishga, boshqa hollarda esa vaziyatni vazminlik bilan qabul qilishga da’vat etadi. Kichik o‘smirda o‘z-o‘zini hurmat qilish va o‘zini anglashni shakllantirishni bir qancha yo‘llari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada o‘z hurmatini talab qilish, o‘z so‘zini o‘tkazish, o‘zini hurmatli, obro‘li katta yoshli kishini obraziga o‘xshatib rivojlantirish kuchli bo‘ladi. Ularga biror so‘z yoki tanbeh bilan murojaat qilsangiz-u o‘zini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta uddasidan chiqa oladigandek ko‘rsatadi. Vaholanki, hali o‘smirni psixologik imkoniyatlari etarli emas yoki rivojlanmagan, kattalar, o‘qituvchilar o‘smirdagi bu jarayonni psixologik nuqtai nazaridan baholay olishimiz unga soxta pedagogik, yuzaki yondashmay, aksincha, unga o‘z imkoniyatlarini o‘stirishga o‘z ichki va tashqi qobiliyatlarini to‘g‘ri rivojlantirishga yo‘naltirishimiz muhim.
O‘smir yoshdagi bolani birinchi galda intiladigan narsani u o‘zini endi kichkina bola emas, katta bo‘lib qolganligini atrofdagilarga ishontirishdan iborat. Bu yoshda kattalar o‘smirlarni bilib-bilmay qo‘yayotgan kamchilik va xatolarini ko‘pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo‘l bilan yondashgan holda yordam berish uni "katta bo‘lib qolganlik" tuyg‘usini so‘ndirib emas, balki katta odam qanday bo‘lishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Demak, bu o‘smirni to‘laqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog‘liq salbiy ishlarni psixologik tabiatini to‘g‘ri tushunmogi va bolalarni o‘zlarini katta tutishlariga to‘sqinlik qilmaslik, aksincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy yuzaga solish uchun intilishi kerak. O‘smirlarni o‘z tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lishi g‘oyat katta ahamiyatga egadir.
O‘z tengdoshlari bilan tenglik asosida qilingan muammolar munosabat asosida o‘smir alohida bir ijtimoiy munosabatlar maktabini o‘taydi. O‘zaro qiziqishlar, atrof dunyoni, bir-birlarini anglashlari va tushunishlari ular uchun juda qimmatlidir. O‘smirlar uchun uy vazifalari, uy ishlari bo‘yicha majburiyatlarni bajarishga qaraganda tengdoshlari bilan muloqot qilish muhimrokdir. O‘z ishlarini sirlarini bola endi ota-onasiga emas, balki tengdoshiga ko‘proq ishonadi. U endi salbiy va ijobiy tomonlariga alohida bir urg‘u bermagan holda o‘zi xohlagan kishisi bilan do‘st bo‘lish huquqini talab etadi. O‘z tengdoshlari bilan muloqot va munosabat jarayonida o‘z shaxsini erkinlik bilan to‘la namoyon eta oladi. Shaxsiy erkinlikni u katta bo‘lish huquqi deb anglaydi. Ota-onalarning o‘smirga shu erkinlikning bermasligi yoki o‘smirning shunday deb bilishi natijasida ular ota-onaga qarshi pozitsiyada bo‘ladilar. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ana shu muloqot va munosabat asosida o‘smirlarda g‘urur hissi shakllana boshlaydi. Albatta, g‘urur norma va qoidalari kattalardan o‘rganiladi, lekin o‘z g‘ururini qanday himoya qilishi o‘smirlarning alohida nazoratida bo‘ladi. Ular orasida sodiqlik va to‘g‘rilik kabi xislatlar yukori baholanib, sotqinlik o‘z so‘ziga bevafolik, egoizm, qizg‘anchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash, unga qarshi baykot e’lon qilish va uni yolg‘izlatib qo‘yish shaklida bo‘lishi mumkin. O‘smirlar o‘zini hurmat qilishini, o‘z fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilmagan tengdoshlariga juda past baho beradilar.