Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаlim vаzirligi buxoro dаvlаt universiteti

Mavzuning dolzarbligi: Investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish – islohotlar strategiyasining juda muhim shartidir. Iqtisodiyot tuzilishining qayta qurilishning belgilangan yonalishlari, eksport imkoniyatining kengaytirilishiga baqquvat investitsiya siyosatini otkazish yoli bilangina erishish mumkin. Buning uchun oz sarmoyalarimizni ham, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalarini ishga solish zarur . Bozor munosabatlariga otish mamlakatimiz iqtisodiyotining makro va mikro darajalarida xilma-xil yangi faoliyat turlarini vujudga kelishiga va ularni rivojlanishiga asos soldi. Shunda faoliyat turlaridan biri bolib, jumladan investitsiya faoliyati hisoblanadi. Maqbul invеstitsiya muhitini shakllantirish va rivojlantirish iqtisodiyot tarmoqlarini yanada erkinlashtirishga, ular ortasidagi raqobat muhitini takomillashtirishga, iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga, tashqi iqtisodiy aloqalarni kеngaytirishga, ishchi kuchi malakasini oshirishga va ular bandligini taminlashga judda katta ijobiy tasir korsatadi¹.
1..Kop omillar tasir miqdorini zanjirli boglanish usulida hisob-kitob qilish modeli
Iqtisodiy tahlilda organilayotgan natijaviy korsatkichning ozgarishi va mazkur ozgarishni yuzaga keltirgan asosiy omillaming turi hamda ulaming alohida olingan tasir miqdorlari aniq hisob-kitob qilinadi. Bu bilan natijaviy korsatkichning ozgarishiga qanday omillar tasir qildi hamda ulaming har birini tasir miqdori qanchani tashkil etdi, degan savolga oydinlik kiritiladi. Ushbu turdagi masalalami hal qilishda zanjirli boglanish usulidan keng foydalaniladi. Takidlash kerakki, zanjirli boglanish usulida tahlil qilinayotgan korsatkichlar ozaro qatiy funksional bogliqlikda bolishi talab etiladi. Yani, bir yoki bir necha korsatkich tasirida natijaviy korsatkich yuzaga chiqishi kerak.Zanjirli boglanish usulida o rganilayotgan natijaviy korsatkich ozgarishiga tasir etgan omillami tartib asosida aniqlashtirilib, har bir alohida olingan omilni ozining ozgargan holatini saqlab qolgan holda boshqa omillami dastlabki holatini shartli o zgarmas tarzida olib qolib, yani xolislantirib belgilangan matematik amallami bajarish bilan natijaviy korsatkich o zgarishiga faqat bir omil (ozgargan holatdagi omil) tasiri hisob-kitob qiladi. Hisoblash ishining keyingi jarayonlarida boshqa omillar ham shu tartibda o rganiladi. Faqat, yakuniy natijaga tasiri organilgan omil ozidan keyingi omilni (yoki omillami) yakuniy natijaga tasirini hisoblashda xolislantirilmaydi. Balki, ular haqiqiy ozgarish holatida olinadi. Chunki, dastlabki bosqichda tasiri hisob-kitob qilingan omil (yoki omillar) yakuniy natija ozgarishiga oz tasirini korsatib bolgan deb qaraladi. Ushbu tartib oxirgi omilning yakuniy natijaga tasirini hisob-kitob rqilgunga qadar davom etadi. Shu usulda har bir omil bosqichma-bosqich almashtirilib, ulaming yakuniy natijaga tasirlari alohida-alohida aniqlanadi. Alohida-alohida hisoblangan tasir miqdorlari ozaro qoshib yoki ayirilganda (bu holat vaziyatga kora amalga oshiriladi) yakuniy natijani ozgarish miqdoriga teng boladi. Mana shu tartibdagi hisob-kitoblar zanjirli boglanish usuliga xos bolib, uning mazmunini tashkil etadi. Zanjirli boglanish usuli mohiyatini amaliy misolda yanada yaqqolroq korish mumkin.
Iqtisodiy hodisaning ozgarishiga tasir qiluvchi omillar oz navbatida ikki guruhga bolinib organiladi, yani miqdoriy va sifatiy omillarga bolinadi. Agar hodisa (natija)ning ozgarishiga ikki omil tasir qilsa, ulaming tasiri quyidagi tartib boyicha aniqlanadi. Natijaning ozgarishiga miqdor omilining tasirini aniqlash uchun hisobot davridagi iniqdor omil bilan bazis davridagi (yoki rejalashtirilgan) miqdor omil orasidagi farqni bazis davridagi sifatiy ornilga kopaytiriladi. Masalan, ish haqi fondining ozgarishiga xodimlar soni tasirini aniqlashni misol qilib korsatish mumkin