Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаlim vаzirligi buxoro dаvlаt universiteti

2.Omil tahlilining turlari
Additiv model natija bilan omillar o rtasidagi bogliqlik qoshuv bilan ifodalanganda qollaniladi. Masalan, “U” natija bir qancha omillar (Xb X2, ..., Xn) yigindisidan iborat, deb faraz qilamiz. U holda additiv modelning korinishi quyidagicha boladi:

Bunda: - yigindi belgisi;
i - omillaming tartib soni;
(i= 1, n ) - omillaming umumiy soni;
Xi-i - omilning nomi.
Ushbu model amaliyotda juda qop qollaniladi. Masalan,
aksiyadorlik jamiyatlariga qarashli korxonalar ishlab chiqargan
tovar mahsulotlarining hajmi, ularda band bolgan ishchi va
xizmatchilaming umumiy royxatdagi soni va h.k. Faraz qilamiz:
ishlab chiqarish aksiyadorlik jamiyatiga 10 ta kichik korxona
qaraydi. Ulaming har biri har xil hajmda mahsulot ishlab
chiqargan. Barcha ishlab chiqarilgan mahsulotni aniqlash uchun
additiv modeldan foydalanganda quyidagi formulaga ega bolinadi:
Multiplikativ model ham tahlilda keng qollaniladi. Bu model
natija bilan omil ortasidagi bogliqlik kopaytirish bilan
ifodalanganda qollaniladi. Masalan, “U” natija bir qancha omillar
(Xi, X2, ..., Xn) kopaytmasidan iborat, deb faraz qilamiz. U holda
multiplikativ modelning korinishi quyidagicha boladi:


Bunda: П - kopaytirish belgisi;
i - omillaming tartib soni;
(i= 1, n ) - omillaming umumiy soni;
X i-i - omilning nomi.
Ushbu model ham tahlilda keng qollanidadi, chunki juda kop
natija amaliyotda omilning kopaytmasidan iborat boladi. Masalan, tovar oborotining hajmiga tasir qiluvchi moddiy-texnika bazasi bilan bogliq omillami olaylik. Unga savdo shaxobchalarining soni(Sh), har bir savdo shahobchasiga togri keladigan savdo maydoni (Msh), har bir kv. M. Savdo maydoniga togri keladigan tovar oboroti (TM) tasir qiladi. Natija bilan ushbu omillar ortasidagi bogliqliqni quyidagicha ifodalash mumkin:
T = Sh*M_sh*T_m
Kasrli model ham tahlilda keng qollaniladigan modellardan hisoblanadi. U asosan natija hamda omillar o rtasidagi bogliqlik bilan ifodalanganda qollaniladi. Bunga juda kop misollar keltirish
mumkin. Masalan, mehnat unumdorligi tovar oboroti hajmining
xodimlarning royxatdagi soniga nisbati bilan aniqlanadi.
Rentabellik darajasi foyda summasining tovar oborotiga nisbati
bilan aniqlanadi va h.k. Bunday hollarda kasrli model kop xil korinishga ega boladi:

; ; ; ;
Kasrli model ham tahlilda keng qollaniladigan modellardan hisoblanadi. U asosan natija hamda omillar o rtasidagi bogliqlik bilan ifodalanganda qollaniladi. Bunga juda kop misollar keltirish mumkin. Masalan, mehnat unumdorligi tovar oboroti hajmining xodimlarning royxatdagi soniga nisbati bilan aniqlanadi. Rentabellik darajasi foyda summasining tovar oborotiga nisbati bilan aniqlanadi va h.k. Bunday hollarda kasrli model kop xil korinishga ega boladi:
Har bir natijaviy korsatkich juda kop va xilma-xil omillarga bogliq. Natijaviy korsatkichga omillar tasiri qanchalik detallashtirib (maydalashtirib) o rganilsa korxona ishining sifatini bahosi va tahlili natijasi shunchalik aniq boladi. Shuning uchun ham xojalik faoliyati tahlilining muhim metodologik masalalaridan biri bolib, organilayotgan iqtisodiy obyektga omillar tasirini aniqlash va olchash hisoblanadi.
Omilli tahlil deganda natijaviy korsatkich qiymatiga omillar
tasirini kompleks va tizimiy aniqlash va olchash uslubi tushuniladi.
Omilli tahlil quyidagi tiplarga ajratiladi:
♦ togri (deduktiv) va teskari (induktiv) tahlil;
♦ bir bosqichli va kop bosqichli (zanjirli);
♦ statik va dinamik;
♦ retrospektiv va perspektiv.
Deterministik omilli tahlil -deganda natijaga qatiy toliq funksional boglanishda bolgan omillar tasirini tadqiq qilish uslubi tushuniladi. Bunda natijaviy korsatkich omillaming kopaytmasi, bolinmasi va algebraik yigindisi korinishida berilgan boladi.
Stoxastik tahlil natijaga qatiy, toliq boglanishda bolmagan va boglanishi ehtimollik, tasodifiylik harakatda bolgan omillar tasirini organish uslubi tushuniladi.Tog ri omilli tahlilda tadqiqot mantiqiy deduktiv usulda amalga oshiriladi, yani umumiydan xususiyga qarab boriladi. Buni barcha tahlil masalalarini, yani butun toplamni kesimlarga ajratib bolish yoli bilan amalga oshiriladigan masalalami kiritish mumkin.
Teskari omilli tahlil deganda tadqiqot mantiqiy induksiya usuli bilan amalga oshiriladigan, yani alohida birliklardan, elementlardan, xususiydan-umumiyga chiqib borish tushiniladi. Demak, bu tahlilga teskari usulda amalga oshiriladigan - sintez usulidir. Bir bosqichli omilli tahlilda natijaviy korsatkichlarga bosh omillaming tasirini aniqlash, yani omillar tasirini birligi darajasini, detallashtirmay tarkibiy qismlarga ajratmay tadqiq qilish tushuniladi. Masalan, sotishdan olingan yalpi foydani o rganishda sotishdan tushgan tushum va sotilgan mahsulot tannarxi bir bosqichli tahlilga misol bolishi mumkin. Kop bosqichli omilli tahlil deganda natijaviy korsatkichlarga tasir etuvchi bosh omillami detallashtirib organish yoli bilan tadqiqot tushuniladi. Masalan, birinchi bosqichda yani foyda (F)ga sotishdan tushgan tushum (T) va sotilgan mahsulotlar tannarxi (S) organilgan bolsa, keyingi bosqichlarda sotishdan tushgan tushumga sotilgan mahsulot miqdori (q) va bahosi (p)ni o zgarishi tasiri, undan keyin esa, mahsulot miqdorini ozgartirishga ishchilar soni va ulami mehnat unumdorligi tasiri organiladi va hokazo.
Statik omilli tahlil deganda, malum sanada (davrda) natijaviy korsatkichlarda omillar tasirini o rganish vaqt ozgarmas, turgun holatda qaraladi. Dinamik omilli tahlil deganda, sabab-oqibat boglanishlarini vaqt boyicha o zgarishda o rganiladigan tahlil tushuniladi Retrospektiv omilli tahlil deganda natijaviy korsatkich omillar tasirini otgan davrlar boyicha o rganish tushiniladi. Perspektiv omilli tahlil deganda omillar va natijaviy korsatkichlami kelgusida ozgarishi organiladi. Iqtisodiy omilli tahlilning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
• Tadqiq qilinayotgan natijaviy korsatkich aniqlab beradigan omillami tanlash;
• Tizimli yondashishni taminlash maqsadida omillami turkumlash va tizimlashtirish;
• Omilli va natijaviy korsatkichlar orasida o zaro boglanishlami shaklini aniqlash;
• Omilli va natijaviy korsatkichlar orasidagi boglanishlami modellashtirish;
• Omillar tasirini hisoblash va ulaming har birini natijaviy korsatkichni o zgarishiga tasiridagi rolini baholash;
• Omilli model bilan ishlash (Iqtisodiy jarayonlarni boshqarish uchun ulardan amaliy foydalanish).
DeterminaUashgan tahlil - tadqiq etilayotgan voqeani (organilayotgan korsatkichni) bevosita omillarga bolib o rganishdir. Bevosita omillar - boglanishlari uzluksiz zanjirlar asosida modellashtirib quriladigan hamda o rganilayotgan korsatkichni shakllantirayotgan hamda tasir miqdorini o lchash mumkin bolgan alohida voqealardir. Bu yerda tadqiq etilayotgan korsatkich (voqea) omillar hosilasi bolib qaraladi. Misol uchun, Tovar mahsuloti hajmini shakllanishi (TH) sanoat-ishlab chiqarish xodimlari soni (XS) hamda ishlovchilarga togri keladigan yillik ortacha mahsulot hajmiga ( 0 M) bogliq. TH= XS* 0 M. Ushbu omillami yanada detallashtirish mumkin. Sanoat-ishlab
chiqarish xodimlari sonidan (XS) kelib chiqqan holda, uning tarkibida faqat ishchilaming solishtirma salmogi (Iss) topiladi, yani Iss= (Is : XS)*100%. Bu yerda, Is - ishchilar soni. Modellashtirish jarayonida bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan ortacha yillik mahsulot ( 0 M;) ham topiladi, yani 0 M, = TH : Is. Omillami mazkur tartibi asosida tovar mahsuloti hajmini (TH) quyidagicha hisoblash mumkin: TH = 0 Mj* Iss* XS yoki TH = (TH : Is) * Iss* XS.
Determinallashgan model qurilishida quyidagilar nazarda tutiladi: uzluksiz zanjirdagi bevosita bogliqliklaming davomiyligi asosida omillar miqdori aniqlanadi; ular mantiqiy jihatdan tanlanadi; tahlil yoli bilan modellashtirilgan коrsatkichlar va omillaming miqdor hamda mantiqiy muvofiqligi aniqlanadi. Determinallashgan modelda organilayotgan korsatkichga uni shakllantirgan barcha omillaming alohida-alohida tasirini aynan bir vaqt boyicha aniqlash imkoniyati mavjud emas. Determinallashgan omilli tahlilda o rganilayotgan korsatkichga har bir omilning tasir miqdori ulaming xolislantirishga asoslangan usullar vositasida amalga oshiriladi.²
Korxonaning omilli tahlili- samarali korsatkich qiymatiga omillar tasirini tizimli organish va baholashning kompleks metodologiyasi.
Quyidagilarni ajratib korsatish mumkin omilli tahlil turlari:

1. 
   Funktsional, bu erda samarali korsatkich mahsulot yoki omillarning algebraik yigindisi sifatida aniqlanadi.
   
2. 
   Korrelyatsiya (stokastik) - samaradorlik korsatkichi va omillar ortasidagi bogliqlik ehtimollikdir.
   
3. 
   Togridan-togri / teskari - umumiydan xususiyga va aksincha.
   
4. 
   Bir bosqichli / kop bosqichli.
   
5. 
   Retrospektiv / istiqbolli.
   

Mumkin bolish uchun omilli tahlil zarur:
Barcha omillar miqdoriy bolishi kerak.
- Faktorlar soni samaradorlik korsatkichlaridan 2 barobar kop.
- Bir hil namuna.
— Omillarning normal taqsimlanishi.
Faktor tahlili bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
1-bosqich. Tanlangan omillar.
2-bosqich. Omillar tasniflanadi va tizimlashtiriladi.
3-bosqich. Samaradorlik korsatkichi va omillar ortasidagi bogliqlik modellashtirilgan.
4-bosqich. Har bir omilning samaradorlik korsatkichiga tasirini baholash.
5-bosqich Modeldan amaliy foydalanish.
Deterministik omillarni tahlil qilish usullari va stokastik omillarni tahlil qilish usullari alohida ajratilgan.
Deterministik omil tahlili- samaradorlik korsatkichiga funktsional tasir korsatadigan omillarni organish. Deterministik omilli tahlil usullari - mutlaq farqlar usuli, logarifm usuli, nisbiy farqlar usuli. Ushbu turdagi tahlil foydalanish qulayligi tufayli eng keng tarqalgan bolib, samarali korsatkichni oshirish / kamaytirish uchun ozgartirilishi kerak bolgan omillarni tushunishga imkon beradi.
Stokastik omillar tahlili- organish, unda omillar samaradorlik korsatkichiga ehtimollik bilan tasir qiladi, yani. omil ozgarganda, natijada korsatkichning bir nechta qiymatlari (yoki diapazon) bolishi mumkin. Stokastik omillar tahlili usullari - oyin nazariyasi, matematik dasturlash, kop korrelyatsiya tahlili, matritsali modellar.
Faktor tahlilini otkazish fin. Natijalar bir nechta korsatkichlarga asoslanadi:

• 
  Sotishdan olingan foyda;
  
• 
  sof foyda;
  
• 
  Yalpi foyda;
  
• 
  Soliqlarni tolashdan oldingi foyda.