O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro Davlat Universiteti

4.2. Sellyulozaning efirlari

Sellyulozaga ishkoriy muxitda galogen alkillar, galogenarillar, alkil va arilsulfatlar xamda alkilenoksidlar ta’sir ettirib sellyulozaning oddiy efiri olinadi. Bu reaksiya turli xil asoslar xususiyatiga ega bulgan katalizatorlar ishtirokida olib boriladi:

Jarayonni olib borish shart-sharoitlarga kura sellyulozaning bir necha gidroksil atom guruxini efirlash mumkin. Sanoatda metil- va etilsellyuloza olish uchun kupincha metil- va etilxloridlar ishlatiladi. Reaksiyaga kirishish xususiyatiga kura alkilyodidlar alkilxloridlarga karaganda faol buladi. Molekulasining tuzilishida tuyinmagan kushbog, uchlamchi bog bor alkillovchi birikmalarning sellyuloza bilan reaksiyaga kirishishi natijasida sellyulozaning tarkibida kushbog, uchlamchi bog bor oddiy efirlari olinadi. Gidratsellyulozaning monoxlor sirka kislota bilan uzaro ta’siri natijasida suvda eriydigan efiri kabroksilmetil sellyulozaning natriyli tuzi olinadi.

Sellyulozaning diaminometilxlorid [ClCH₂CH₂N(C₂H₅)₂] bilan reaksiyasi natijasida kuchsiz asosli xossaga ega bulgan ion almashgich birikma olinadi. Shuningdek, gidratsellyuloza bilan akrilonitrilning uzaro ta’sir reaksiyasi natijasida sianetilsellyuloza, etilenamin bilan aminoetilsellyuloza, turli xil asosli tuzlar ta’sirida esa, sellyulozaning suvda eriydigan tegishli ammoniyli tuzlar xosil buladi.

Sellyuloza 3 yoki 4 a’zoli geteroxalkali birikmalar ta’sirida alkillaganda kuyidagi eterifikatsiya sodir buladi:

Bunda x=0; NH; R=H; CH₃

Sellyulozaning murakkab efirlari kuyidagicha:

Bunday pishik va chidamli tolalar sanoatnning kup tarmoklarida va turmushda juda keng kullaniladi.

Sellyulozaning tuzulish formulasidan kurinib turubdiki, uning xar bir S₆N₁₀O₅ zvenosida uchta gidroksil gruppa bor. Ana shu gidroksil gruppalar xisobiga sellyuloza bir kator oddiy va murakkab efirlar xosil kiladi. Sellyulozaning bunday xosilalaridan nitrat, sirka va ksantogen kislota efirlari katta axamiyatga ega.