O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

To`lovli iste`mol aholining pul daromadlari hisobiga amalga oshiriladi. 
To`lovsiz iste`mol – butunlay davlat qaramog’idagi aholining sog’liqni 
saqlash, ta`lim, madaniyat va h.k. muassasalaridagi tovar va xizmatlar iste`molini 
o`z ichiga oladi. To`lovli iste`mol to`liq qiymat bo`yicha, to`lovsizi esa xarajatlar 
summasi sifatida hisobga olinadi. 
Xizmatlar material va nomaterial xizmatlarga bo`linadi. Material 
xizmatlar – ilgari ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qayta ishlash va tiklash 
maqsadida amalga oshiriladi. Nomaterial xizmatlar – bular material formada 
yuzaga kelmaydigan xizmatlar (ta`lim sohasi, sog’liqni saqlash va h.k.). Material 
boyliklar va xizmatlar ularning hajmi, tarkibi va sifati ko`rsatkichlari yordamida 
o`rganiladi. 
Xizmatlar tarkibi kattalashtirilgan holda maqsadli vazifasiga asosan 
quyidagi guruhlarni o`z ichiga oladi:
A. Iste`mol xarajatlari: 
1) oziq-ovqat mahsulotlari, uydan tashqarida ovqatlanish, alkogol, tamaki; 
2) kiyim, gazlama, oyoq kiyimi; 

---

197 
3) shaxsiy gigiena mahsulotlari; 
4) uy-joy kommunal xizmatlari, mebel va h.k.; 
5) ta`lim, madaniyat, dam olish va h.k. xizmatlar; 
6) ijtimoiy transport xizmatlari, xususiy transportni asrash, aloqa; 
7) yoqilg’i va boshqa mahsulotlar.
B. Noiste`mol xarajatlari: 
1) xususiy yordamchi xo`jalik xarajatlari; 
2) tug’ishganlarga ko`rsatilgan material yordamlar; 
3) jamg’arish (banklardagi hisoblar, qimmatli qog’ozlar va chet el 
valyutalarini sotib olish va h.k.); 
4) soliqlar, to`lovlar va boshqa xarajatlar. 
 
Ayrim mamlakatlarda 2005-yilda uy xo`jaliklarining oxirgi iste`moli tarkibi 
(%%) 
Mamlakatlar 
Jami
Ozi
q
-ov
q
at
ma
h
su
lot
la
r, 
ic
h
im
li
k
, 
tam
aki
K
iy
im
va
o
yo
q
k
iy
im
Uy
-jo
y
to
`lo
v
la
ri
va
ko
m
mu
n
al
x
iz
ma
tl
ar
M
eb
el
va
u
yg
a 
x
iz
ma
tl
ar
M
ed
it
sin
a 
x
iz
ma
tl
ar
i 
T
ra
ns
p
o
rt
va
a
lo
q
a 
Dam
o
lis
h
, 
m
ada
-
niyat
, 
ta`
lim
Bosh
q
a 
to
v
ar
va
x
iz
ma
tl
ar
Angliya
100,0 
19,9 
5,9 
20,1 
6,4 
1,6 
17,2 
10,8 
18,1 
Germaniya
100,0 
15,2 
6,3 
20,7 
8,2 
14,5 15,9 
9,0 
10,1 
Indiya
100,0 
53,9 
10,4 
9,3 
4,2 
2,3 
12,6 
3,4 
3,5 
Kanada
100,0 
14,5 
5,3 
24,5 
8,7 
4,4 
14,5 
11,6 
16,5 
Rossiya
100,0 
33,8 
11,3 
8,7 
5,0 
8,4 
10,6 
11,6 
10,6 
AQSH
100,0 
11,5 
6,0 
18,2 
5,9 
18,0 14,1 
14,0 
16,0 
Frantsiya
100,0 
18,2 
5,4 
21,8 
7,3 
10,4 16,3 
7,5 
13,2 
YAponiya
100,0 
17,6 
5,4 
21,4 
5,0 
10,1 19,0 
12,6 
17,0 
Ukraina
100,0 
45,1 
5,3 
11,0 
3,1 
11,2 
5,5 
14,1 
4,8 
Belorussiya
100,0 
50,2 
6,7 
8,1 
3,0 
8,4 
5,8 
10,8 
7,0 
Jadval ma`lumotlariga qaraganda har xil mamlakatlar iste`moli tarkibida 
sezirarli farqlar mavjud. Ammo MDH davlatlari iste`moli tarkibi bir-biriga 
o`xshab ketadi: xarajatlarning asosiy qismi oziq-ovqat mahsulotlari, ichimlik, 
tamakiga to`g’ri keladi, uy-joy to`lovlari, kommunal xizmatlar va transport 
xarajatlari ulushi ancha past. 2005-yilda O`zbekiston aholisining iste`mol 
xarajatlari 22,4%ga ko`paydi va va 7248,3 mlrd. so`mni tashkil qildi. Iste`mol 
xarajatlari ulushi pul daromadlarining umumiy hajmida 76,8%dan 72,5%ga 
kamaydi.