O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti filologiya fakulteti talabasi shermatov sherbekning kurs ishi

2.O‘zbekistonda arxeologik yodgorliklarning o‘rganiIishi
Hozirgi kunda O‘zbekistonning umumjahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan ulkan hissasini butun dunyo tan olmoqda. Zero, O‘zbekiston kishilik taraqqiyoti tarixidagi eng muhim ya qadimgi hududlardan biri sanaladi. Tarixni o‘rganar ekanmiz, uni o‘rganishdagi asosiy manba yozuv ekanligiga guvoh bo‘lamiz, lekin insoniyat tarixi faqatgina yozuv paydo bo‘lgan davrdan boshlanmaganligi barchamizga ayon. Yozuv paydo bo‘lgan davrdan oldingi uzoq o‘tmishni o‘rganishda arxeologiya ma'lumotlanning o‘rni muhim hisoblanadi. Arxeologiya so‘zining o‘zi qariyb 2500 mingyillik tarixga ega bo‘lsa-da,fan sifatida arxeologiya 21 asr davomida shakllandi va ijtimoiy fanlar darajasiga ko‘tarildi. Xususan, Vatanimiz tarixini ilmiy jihatdan o‘rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. Jumladan, dastlab Rossiya imperiyasi tomonidan uyushtirilgan ekspeditsiya a’zolari arxeologik qidiruv (razvedka) ishlarini olib bordilar. Masalan. 1870-yili A.L.Kun Zarafshon vohasida ilk bor qazish ishlarini olib borib, qadimiy obidalar qoldiqlari, tangalar va boshqa ashyolarni to‘pladi. A.L.Kun tadqiqotlarining eng muhim natijasi shuki, u 1871-1872-yillarda Turkiston o‘lkasining arxeologik albomini tuzish maqsadida Samarqand obidalarini suratga oldi. Shundan so ng arxeologiyaga bo‘lgan qiziqish va e'tibor kuchaydi. 1895-yili V.V. Bartoldning bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkistonlik havaskor arxeologlar» to‘garagi ta’sis etildi va uning ustavi tasdiqlandi. Bu to‘garak a’zolari o‘lkadagi arxeologik yodgorliklarni o‘rganish va ulami ilmiy jihatdan tadqiq etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydilar. V.V. Baitold arxeologik qidiruv ishlariga mahalliy kadrlarni jalb qilib. ularning bilim va tajribalaridan foydalanishga ham alohida e’tibor berdi³. U «Turkistonda arxeologik tadqiqotlaming umumiy ahvoli va fan oldida turgan vazifalari» deb nomlangan ma’ruzasida o‘lkada ilm-fanni rivojlantirishda mahalliy bilimdonlari jalb qilish va bu ishda mahalliy bilimdonlarning ahamiyati katta ekanligini ta’kidlaydi. Bu davrda mahalliy aholi orasidan ham arxeologiyaga qiziquvchilar paydo bo‘l boshladi. Toshkentlik Akrom Pol von Asqarov, buxorolik Muhammad Vafo, samarqandlik Mirza Buxoriy, Mirza Barot va boshqalar shular jumlasidandir. Shulardan Akrom Asqarov birinchi havaskor o‘zbek arxeologi nomi bilan mashhur. Uning numizmatika kolleksiyasida 15000 dan ortiq (17 ta oltin,1498 ta kumush va 13537 ta mis) tanga pullar bo‘lgan. Uning kolleksiyasidan sopol haykalchalar va sopol idishlar ham o‘rin olgan edi. To‘plangan kolleksiyalardan 504 tasi hozirda Sankt-Peterburgdagi Ennitaj muzeyida saqlanmoqda.
O‘zbekistonda tarix fani sohasidagi ilk ilmiy izlanishlar Turkiston Xalq universitetining (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) tashkil topishi bilan ham bevosita bog‘liqdir. Chunki ilmiy izlanishlar aynan mana shu ilm dargohida olib borilgan. 1930-yillarning o‘rtalariga kelib respublikamizda arxeolog mutaxassislarga bo‘lgan talab yaqqol sezila boshlandi. Ayni shu davrga kelib arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etilishi yanada kuchaydi.O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivojlanishida S.P.Tolstov, M.M Dyakonov, A.P. Okladnikov, M.M. Gerasimov, V.G. Grigoryev, A.V.Yakubovskiy, Y.G‘. G‘ulomov, M.P. Gryaznov. V.A.Latinin, A .R.Terenoshkin, V.A. Shishkin, V.M. Masson, G.A. Pugachenkova, V.A. Litvinskiy kabi arxeologlaming xizmatlari beqiyos darajada katta. Shu o‘rinda Yahyo G‘ulomovni alohida ta’kidlab o‘tish lozim.O‘zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov 1998-yilda tarixchi olimlar va jurnalistlar bilan bo‘lgan suhbatida «Men akademik Yahyo G‘ulomovni yaxshi bilardim. U mustaqil fikrga ega bo‘lgan, kerak bo‘Isa eng yuqori lavozim egasiga yomaydigan to‘g‘ri gapni dadil ayta oladigan olim edi. Tarixchilar yaxshi biladilar, odatda tepaliklar qa’rida tarixiy obidalar yastangan bo‘Iadi. Sho‘ro davrida faqat tomlardagina paxta ekilmay qolgan bir paytda ana shunday tarixiy tepaliklarni barini tekislab paxta dalasiga aylantirish siyosati avj olganda bunga qarshi chiqqan olim Yahyo G‘ulomov bo‘lganini men yaxshi eslayman.Adolatni hamma narsadan ustun bilgan vatanparvar odam shunday bo‘ladi. Ana shunday odamlar hayoti bizga ibrat maktabi bo‘lmog‘i lozim», deya ta’kidlaganlanning o ziyoq olimning qav darajada ilm fidoyisi bo‘lganligidan darak beradi.
O‘lkamizda arxeologik tadqiqot ishlari XX asming 30-yillaridan boshlab jadal rivojlandi. 1929-1930-yillarda Farg‘ona vodiysida Potapov boshchiligida arxeologik qazishma ishlari olib borildi. 30-yillarning oxirlarida S.P.Tolstoy boshchiligida Xorazmda arxeologik qazishma ishlari olib borildi.Tadqiqotlar natijasida qadimgi Xorazmning ko‘hna qal’ani o‘rganildi. Shu davrda V.A. Shishkin boshchiligida Buxoro viloyatining g‘arbiy qismida tekshirishlar o‘tkazildi. Surxondaryo viloyatida qazish ishlari B.P.Denike boshchiligida olib borildi. 1930-yillarga kelib juda katta ilmiy ishga molik arxeologik tadqiqotlar amalga oshirildi. M.Y. Masson tomonidan Termizda termiziyshohlar saroyi qazib o‘rganildi. Undan so‘ng A.P. Okladnikov, O‘. Islomov boshchiligida keng ko‘lamli arxeologik tadqiqot ishlari olib borildi.
1938-yilda A.P. Okladnikov tomonidan Boysun tog‘ining Teshiktosh g‘orida olib borgan tadqiqotlarni alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Arxeolog mutaxassislar tayyorlashda O‘rta Osiyo davlat universitetining xizmati katta bo‘ldi. 1940-yil 1-aprelda universitetning tarix fakulteti tarkibida M.Y. Masson rahbarligida O‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi ta’sis etildi. Ushbu kafedrada M.Y.Massondan tashqari T.G. Obolduyeva va M.V.Voronsovlar bor edi. Shu tariqa O‘rta Osiyo arxeologiya ilmiy maktabiga asos solindi. 1945-yili Moskvada arxeologlarning I Butunittifoq kengashi bo‘lib o‘tdi, kengashda Turkmaniston hududida arxeologik izlanishlami jonlantirish masalasi ham ko‘rib chiqildi va Janubiy Turkmaniston kompleks arxeologik ekspeditsiyasini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilindi. Ekspeditsiya rahbari qilib M.Y.Masson tayinlandi. U yerda barcha arxeologik ekspeditsiya ishlarini olib borish O‘rta Osiyo davlat universiteti tarix fakulteti arxeologiya kafedrasi zimmasiga yuklatildi. XX asr 40-yillarining oxirlaridan boshlab O‘rta Osiyoning barcha mintaqalarida qadimgi tosh davridan o‘rta asrlargacha bo‘lgan davrni qamrab olgan yodgorliklarda arxeologik tadqiqot ishlari olib borish jadallashdi. Xususan, Amudaryoning quyi oqimida Xorazm arxeologiketnografik ekspeditsiyasi (XAEE) faoliyati takomillashdi, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysi hududlaridagi bir necha yodgorliklarda ham tadqiqot ishlari olib borildi. 60-yillardan boshlab arxeologik tadqiqot ishlarining ham davriy, ham hududiy doirasi kengayib, Vatanimiz tarixi va madaniyati yangi ma’lumotlar bilan boyib bordi. Ayniqsa, Ozbekiton Respublikasi arxeologiya va san’atshunoslik ilmiy-tadqiqot institutlari tomonidan Surxondaryo viloyatidagi bronza, temir va antik davrga oid ko‘plab yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borilgan. Arxeologik tadqiqot ishlari Vatanimiz tarixi va madaniyatini chuqurroq o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shuningdek, Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) arxeologiya kafedrasi tomonidan 1963-yili Qashqadaryo arxeologiktopografik ekspeditsiyasi tashkil etilib, vohaning sharqiy hududlari qadimgi va o‘rta asrlar davri yodgorliklari tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. 70-yillardan boshlab O‘z RFA arxeologiya instituti R.H. Sulaymonov boshchiligida Qarshi vohasidagi Yerqo‘rg‘on yodgorligida tadqiqot ishlari olib borildi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, so‘nggi 40-50 yil ichida O‘rta Osiyo, xususan,O‘zbekistonda arxeologlaming katta guruhi yetishib chiqdi, ular jumlasiga E.V. Rtveladze, A. Muhammadjonov, A. Asqarov, O‘.Islomov R Albaum, Y.F. Bury'akov, R.X. Sulaymonov, O.K. Berdiyev, M R. Qosimov, M. Jo‘raqulov, T. Mirsoatov, A S. Sagdullayev, E.B. Bijanov, A Kabirov, M. Filanovich, T. Shirinov, T. Annayev, Sh. Shaydullavev va boshqalami kiritish mumkin. Demak, keyingi yillarda O‘zbekistonda arxeologiya fani rivoji ayni shu ilm fidoyilari nomi bilan bog‘liq, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Yuqorida nomlari zikr etilgan olimlarning o‘tkazgan arxeologik tadqiqotlari va yozgan ilmiy asarlari tufayli O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekiston tarixi va arxeologiyasiga doir juda qimmatli ma’lumotlar to‘plandi va keng jamoatchilikka e’lon qilindi.
E.V. Rtveladzening «Средневековые памятники Сурхандарьи». «Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi; davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar», «История и нумизматика Чача»; G.A. Pugachenkovaning «Выдающиеся памятники изобразительного искусства Узбекистана», «Искусство Бактрии эпохи Кушан»; Y.F. Burvakovning «Горное дело и металлургия средневекового Илака», «Историческая топография древних городов Ташкентского оазиса», «Toshkent vohasining qadimiy karvon yo‘llari»; A.R.Muhammadjonovning «Quyi Zarafshon vodiysining sug‘orilish tarixi», « 0 ‘zbekistonning qadimgi gidrotexnika inshootlari», «Qadimgi Toshkent»; A.A. Asqarovning «Джаркутан», «Sopollitepa» «Eng qadimgi shahar»; R.H. Sulaymonovning «Древний Нахшаб» kabi ko‘plab asarlari chop etilib, ilmiy jamoatchilikka arxeologiya fani yutuqlari e’lon qilindi. ToshDU tarix fakulteti O‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasining yana bir alohida maqtovga sazovor jihati shundaki, 1985-1992-yillar davomida Afg‘oniston. Efiopiya, Yaman. Vyetnam, Jazoir, Iroq kabi davlatlardan kelgan 50 dan ortiq talabalaiga arxeologiya fanining sirlarini o‘rgatib, oliy ma’lumotli qilib yetishtirishda kafedraning xizmati juda katta. Bundan ko‘rinib turibdiki, tarix fakulteti faqatgina respublika miqyosida emas, balki xalqaro darajadagi mutaxassislar tayyorlash bilan jahon maydoniga chiqdi. Bu esa arxeologiya kafedrasi a’zolariing mehnati samarasidir. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so‘ng xorijiy mutaxassislaming qadimgi tariximizga bo‘lgan ilmiy qiziqishi kuchayib, o‘quv va ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan hamkorlikda Vatanimizning turli hududlarida arxeologik tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan, Avstraliva, AQSH, Germaniya, Fransiya, Yaponiya davlatlari o‘quv va ilmiy-tadqiqot muassasalari O‘zRFA arxeologiya instituti, FA Qoraqalpogiston bo‘limi Tarix instituti va O‘zMU arxeologiya kafedrasi bilan hamkorlikda Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand viloyatlari va Qoraqalpogiston Respublikasi hududlarida arxeologik qazishma ishlari olib borilmoqda.