O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya (turlar bo‘yicha) yo‘nalishi

1.8 Reproduktiv tizimning tuzilishi. Urug'lantirish va ko'payish
Qisqichbaqalarning katta qismi ikki xonali hisoblanadi. Jinsiy dimorfizm tez-tez kuzatiladi. Bu ko'plab erkaklardagi antennalar yoki antennalar urg'ochilarni ushlab turadigan organlarga aylantirilganligi bilan ifodalanadi. Jinsiy organlarning teshiklariga yaqin joylashgan oyoq-qo'llar kopulyar apparatga aylanadi. Erkaklar odatda urg'ochilarga qaraganda kichikroq.
Qisqichbaqasimonlar faqat jinsiy yo'l bilan ko'payadilar. Ayrim guruhlarda, masalan, qalqondoshlar, kladoseranlar, partenogenez va partenogenetik va biseksual avlodlarning almashinishi sodir bo'ladi.
Jinsiy organlar odatda juftlashgan. Masalan, qisqichbaqalarda moyak juft bo'lmagan bo'lsa-da, oldingi qismida ikkiga bo'linadi, bu uning ikkita bezdan hosil bo'lishini ko'rsatadi. Juftlashgan sperma kanallari moyakdan ancha uzun va egilgan holda chiqib ketadi. Qisqichbaqaning pishmagan holatda tuxumdoni tashqi tomondan moyaklar bilan o'xshashdir, ammo keyinchalik unda juda katta tuxum hujayralari aniq ko'rinadi. Tuxum yo'llari qisqa naychalardir.
Urug'lantirish ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin (spermatofor). Birinchi holda, urg'ochilarning urug'lik idishlari mavjud bo'lib, unda erkakning seminal suyuqligi kiritiladi. Ikkinchi holda, erkaklar urug'lik suyuqligi (spermatoforlar) paketlarini urg'ochining jinsiy teshiklariga yopishtiradilar. Va urg'ochi tuxum qo'yganda, u bilan chiqarilgan sir spermatozoidni eritib yuboradi va urug'lantirish sodir bo'ladi.
Qisqichbaqalarning ko'pchiligi jinsiy a'zolar teshiklariga (tuxum yo'llarining tuxum qoplari) yoki qorin bo'shlig'ining oyoq-qo'llariga (dekapodlar) biriktirilgan tuxumlarni olib yurish orqali naslga g'amxo'rlik qiladi.
Qisqichbaqasimonlarning unumdorligi juda xilma-xildir. Urg'ochi kerevit 200 ga yaqin tuxum qo'yadi, omar 90 000 tagacha tuxum qo'yadi, savdo qisqichbaqasi (Callinectes sapidus) urg'ochining qorin oyoqlarida 2 000 000 tagacha tuxum qo'yadi.
Urug'langan tuxumlarning rivojlanishi bevosita yoki metamorfoz bilan bo'lishi mumkin.
To'g'ridan-to'g'ri rivojlanish ba'zi dafniyalar, misidlar va kerevitlarga xosdir. Metamorfoz bilan rivojlanish, masalan, filialiopodlar, kopepodlar, barnacles, ba'zi qisqichbaqalar va boshqa guruhlarga xosdir. Ular tuxumdan nauplius lichinkasini chiqaradi, so'ngra u metanupliusga aylanadi. Kopepodlar uchun uchinchi lichinka bosqichi kopepoid ham xarakterlidir.
Daryo qisqichbaqasi ayrim jinsli hayvon. Erkak va urg'ochilari tashqi ko'rinishidan farq qiladi. U rg'ochi qisqichbaqaning bosh—ko'krak qismi kengroq, qorin qismidagi birinchi juft oyoqlari (bosh tomonidan boshlab sanalganda) rivojlanmagan. Erkaklarida esa birinchi va ikkinchi juft qorin oyoqlari qo'shilish organiga aylangan. Urg'ochi qisqichbaqaning tuxumdonida 150 — 200 ta tuxum, ya'ni uvildiriq yetiladi. U uvildiriqlarini qorin oyoqlariga yopishtirib qo'yadi va tuxumlari erkak qisqichbaqalar qo'ygan spermatozoidlar bilan shu yerda urug'lanadi. Bu tashqi muhitda (ona qornidan tashqarida) urug'lanishdir. Urug'langan tuxumdan yosh qisqichbaqalar chiqadi; ular ham ona qisqichbaqaning qorin oyoqlariga yopishib yashaydi va bir qancha vaqtgacha xavf—xatardan va yirtqichlardan saqlanadi. Yosh qisqichbaqalar juda tez o'sadi, shuning uchun ham ular yiliga bir necha marta po'st tashlaydi. Voyaga yetgan qisqichbaqalar esa bir marta po'st tashlaydi.