O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti san’atshunoslik fakulteti «Himoyaga tavsiya etildi»

II BOB. MADANIY VA DAM OLISH DASTURI UCHUN SSENARIYNI ISHLAB CHIQISH METODOLOGIYASI
2.1 Ssenarinavislik mahorati
Aleksandr Mitta taniqli kinorejissorlardan biri, «Eshikni oching, qo‘ng‘iroq chalishyapti» (1966), «Porla, porla mening yulduzim» (1970), «Shoh Pyotr habashni qanday uylantirgani haqida ertak» (1976), «Ekipaj» (1980), «Sarguzashtlar ertagi» (1983), «Sibirda yo‘qolgan» (1991) va boshqa qator mashhur filmlar ijodkori, Vinetsiya festivali mukofotining sovrindori. Kinodagi ko‘p yillik samarali amaliy faoliyati bilan bir qatorda u uzoq muddat pedagogik faoliyat ham olib borgan – Gamburg universiteti professori lavozimida ishlagan. Ushbu o‘quv qollanmasi uning ko‘p yillik amaliy faoliyati va pedagogik tajribasini umumlashtirish natijasida yozilgan «Jannat va jahannam orasidagi kino» kitobining tarjimasidir. Unda izchil va qiziqarli tarzda kinorejissura o‘quv kursi bayon qilinadi.
Qo‘llanma rejissura yo‘nalishidagi talabalar va o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan, ammo u ssenariy yozishni, kino olishni va unda rollar ijro etishni istagan barcha kishilarga naf keltirishi mumkin."
O’z fikrimni yozadigan bo’lsam kitob haqida qisqacha tushunganim:
Bu kitobni o’qigan o’quvchi hoh u san’at sohasida bo’lsin hoh oddiy inson, bizga kinoni manodir va mazmundor ko’rishmizga, yanada o’sha kinodan anglamay qolgan tushunmay qolgan joylarimizni anglashga juda katta yordam berar ekan. Bu kitob yana shunday hususiyatga ega ekanki, aktyor bo’lmoqchi bo’lgan insonga aktyorlkni, ssenarinafis bo’lmoqchi bo’lgan insonga ssenariy yozishni, rejissorlikni chuqurroq va mukammalroq o’rganish ishtiyoqida bo’lgan insonga rejissurani mukammal o’rgatar ekan.
O‘nlab dramalari, o‘nbeshdan ortiq she’riy va sahna asarlari nashr etilgan, asarlari asosida kinofilm, qator telefilm, spektakllar yaratilgan hassos shoir va dramaturg Haydar Muhammadning qalamiga mansub. Muallifning qariyb 50 yillik ijodiy tajribalari, O‘zbek Milliy akademik drama teatrida ko‘p yil adabiy rahbar bo‘lib ishlaganligi, O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi Repertuar redaksion kollegiyaga a’zolik (muharrirlik) faoliyati, O‘zbekiston Milliy teleradio kompaniyasining «O‘zbekiston» radiokanali «Dramaturgiya» bo‘limida mudirligi, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi dramaturgiya kengashining a’zosi, raisi, rais o‘rinbosarligi lavozimlarida ishlaganligi, O‘zbekiston davlat san’at institutining katta o‘qituvchisi lavozimidagi faoliyatlari kinodramaturgiya, teledramaturgiyada, ommaviy tomoshalar uchun ssenariylar yozish yo‘riqlarini o‘rgatuvchi darslik yaratishga asos bo‘ldi.Har qanday ommaviy tomosha yoki kamera dasturi, estrada spektakli yoki individual harakat ijodiy kontseptsiyadan boshlanadi, unda muallif (ssenariy muallifi, rejissyor, ijrochi) tomonidan shaxs va jamiyatning ijtimoiy va shaxsiy hayotining individual faktlari yoki butun hodisalari chuqur mazmunli bo'ladi. obrazli badiiy shaklda aks ettirilgan. Buyuk nemis shoiri va faylasufi Iogan-Volfgang Gyote g‘oya ustida ishlashning muhimligini ko‘rsatib, u har qanday badiiy asarda, xoh katta, xoh kichik bo‘lsin, hammasi g‘oyaga bog‘liqligini ta’kidlagan.
Aynan g‘oya faktlar, hodisalar, ifodali vositalarni tanlashda harakatlantiruvchi kuchga aylanadi, u bo‘lajak ko‘rsatuv ssenariysi mantiqini o‘z ichiga oladi, alohida masala. Bu erda ham umumiy ma'no - mavzu, g'oya, mazmun, shakl, ya'ni stsenariy doirasi ham, uning alohida tarkibiy qismlari - personajlar, hodisalar, konfliktlar, kompozitsion qurilishning qat'iy mantig'i aniq ko'rinishi kerak.
G'oya - muallif (ssenariy muallifi, rejissyor) tomonidan ishlab chiqilgan dasturning qurilishi, shu jumladan asosiy fikrni (mavzuni, g'oyani) ishlab chiqish va uni amalga oshirishning ijodiy jarayonining elementlari. Madaniy-dam olish dasturining ssenariy muallifi kontseptsiya ustida ishlash jarayonida badiiy obrazlar, tipik holatlar orqali real hayotni o‘z tasavvurida va fantaziyasida mavjud vositalar bilan aks ettiradi, uni yangi sahna ko‘rinishida gavdalantiradi. O'z navbatida, materiallashtirilgan muallifning fikri orqali tomoshabinlarning idrokiga ta'sir qiladi va allaqachon bilvosita real dunyoga ta'sir qiladi.
zamirida , birinchi navbatda, mavzuning to'g'ri ta'rifi, ya'ni muallif aytmoqchi bo'lgan, tomoshabinga aytmoqchi bo'lgan masalalar doirasi yotadi. Madaniy va dam olish dasturi g'oyasi ustida ishlagan holda, u muallifni o'rab turgan turli xil hayotiy hodisalardan faqat bir nechtasini va ularning har birining xususiyatlarining xilma-xilligini tanlaydi. Ushbu tanlov ssenariy muallifi nimani eng qiziqarli va muhim deb hisoblaganligi, uning dunyoqarashini eng munosib tarzda aks ettiradigan hayotiy hodisalar, u eng muhim va xarakterli deb hisoblagan hodisalar va aloqalar bilan belgilanadi. Shuning uchun hodisani tanlash, ular boshqa hodisalar bilan bog'laydigan aloqalarni ko'rsatish chuqur shaxsiy va individualdir, ular muallifning bahosiga, uning dunyoqarash pozitsiyasiga bog'liq.
Biroq, ssenariy muallifi hayotning u yoki bu tomonini, u yoki bu inson xarakterini tasvirlab, o‘z personajlarini shunday harakat qilishga majbur qiladiki, ularning harakatlarida eng muhim va muhim xususiyatlar namoyon bo‘ladi. Mavzu orqali muallif stsenariyning asosiy g'oyasini tomoshabinlarga etkazadi, tomoshabinlarni qiziqtiradigan va ularning qiziqishlariga javob beradigan bir qator savollarni ko'taradi, chunki madaniy va dam olish dasturining ssenariysi abstrakt emas, balki yoziladi. har doim ma'lum bir auditoriya uchun mo'ljallangan. Muallif odatda ma'lum dasturlarning mashhurlik reytingi bilan tanishadi, uning madaniy ehtiyojlari va qiziqishlarini, tomoshabinlarning yoshi, ma'lumoti, kasbiy xususiyatlarini o'rganadi. Hayot va o'lim, sevgi va nafrat, urush va tinchlik, kuch va kapital va boshqalarning abadiy mavzulari. stsenariy mualliflarining ijodiy niyatining asosiga aylanadi va ularning ochib berilishi chuqur individuallashtirilgan, mualliflik xarakteriga ega.
Madaniy va dam olish dasturining tanlangan mavzusining aniqligi va ravshanligi g'oya, muammoni shakllantirish bilan uzviy bog'liq bo'lib, u "tomoshabinlarga nima demoqchiman?", "U qanday umumlashmalarni amalga oshiradi?" taklif qilingan dasturga tashrif buyurganingizdan so'ng kelasizmi? ko'rgan va eshitgan narsasidan?, ya'ni muallif mavzuni nima uchun va qanday maqsadda ochib beradi va uning tomoshabinga ta'siri qanday bo'ladi?
G'oyaning keyingi muhim konstruktiv tafsiloti - bu mazmun va shakl. G'oyaviy-tematik reja muallifning fantaziyasi va tasavvurini qat'iyat bilan ushlab turadi, ma'lum bir marshrut bo'ylab mazmunli materialni ijodiy izlashga yo'naltiradi. Havaskor chiqishlar yoki professional san'atkorlarning kontsert tomoshalarini tomosha qilish, tomosha qilish, raqs to'plami, tinglangan musiqa, o'qilgan kitob - barchasi kontentni tanlashga ta'sir qiladi.
Bo'lajak madaniy va dam olish dasturining tanlangan shakli tarkibni tanlashga faol ta'sir qiladi va mazmun, o'z navbatida, shaklni shakllantiradi. Ssenariy qanday shaklda yoziladi, degan savolga javob uning qanday yozilishi haqidagi savoldan kam emas. kelajakdagi dasturning mazmuni, ya'ni asosiy mohiyati nimadan iborat. Tarkib va shakl ustida ishlash ko'pincha bir vaqtning o'zida davom etadi.
Muallifning dastur ssenariysi kontseptsiyasi bo'yicha ishini etakchi dramatik shakllardan biri sifatida ko'rib chiqsak, kontseptsiya dramatik asarga xos bo'lgan asosiy xususiyatlar: konflikt, syujet, kompozitsiyani aks ettiradi, deb taxmin qilish mumkin.
Kelajakdagi dasturning badiiy vizual qiyofasini izlash ssenariy dizaynini loyihalashning navbatdagi muhim tarkibiy qismiga aylanadi. Dasturning badiiy qiyofasi fantaziya qa’rida shakllangan bo‘lib, musiqa, yorug‘lik, rang leytmotivga aylanganda, u yoki bu atmosferani yaratganda, allegoriya orqali, to‘g‘ri tanlangan timsolga aylanganda metafora orqali teatr ramziyligida ifodalanishi mumkin. dasturning asosiy ma'nosi, konsert.
Madaniy-dam olish dasturining badiiy qiyofasi tug'ilishiga turtki bo'lishi mumkin: dastur qahramonining shaxsiyati bilan batafsil va chuqur tanishish, qiziqarli hujjatni topish, ko'rilgan film, spektakl, o'qilgan kitob, birdaniga bir voqea, fakt, ya’ni butun tevarak-atrofdagi olam bilan muallifning tasavvurini hayratga solgan . Bu dunyo bilimi qanchalik chuqur bo‘lsa, hayotiy tajriba shunchalik boy bo‘lsa, ssenariy muallifining nigohi shunchalik izlanuvchan va e’tiborli bo‘lsa, dasturning badiiy ifodaliligini topishda imkoniyatlari shunchalik keng bo‘ladi. Madaniy-dam olish dasturining badiiy qiyofasi hayot faktlari va san'at faktlari, hujjatlar, voqealarning haqiqiy qahramonlari, san'at asarlarining sintezi asosida yaratiladi, unda tasvir ustunlik qiladigan yagona tomoshaga aylanadi. g'oyaviy va tematik kontseptsiyaning xabari. Yorug'lik, rang, musiqa, plastika san'ati, yorug'lik va ovoz texnikasi, hujjatlar, xatlar, kinoxronikalar, qahramonlar, ularning kechinmalari, tabiat hodisalari, ijtimoiy kataklizmlar, badiiy va dekorativ echimlar muallifning tasavvuridagi umumiy palitraning yorqin zarbalariga aylanadi. dasturning badiiy qiyofasini tomoshabinlarga yetkazish.
Madaniy-dam olish dasturi ssenariysining tabiati shuni ko'rsatadiki, muallif nafaqat ssenariy muallifi, balki bo'lajak dasturning rejissyori sifatida ham ishlaydi va uning rejasi ustida ishlash adabiy va rejissyorlik chiziqlarini uyg'unlashtiradi. tashkiliy masalalarni hal qilishni nazarda tutgan holda, turli xizmatlarni jalb qilish.
Madaniy va dam olish dasturining ssenariysi g'oyasi qandaydir barqaror moddiy vositalarda - tovushlar, plastmassa, inson nutqida o'rnatilishi kerak. Badiiy-ijodiy jarayonning mazmuni mos keladigan moddiy shaklda - ssenariyda mustahkamlanmaguncha, g'oya faqat muallifning tasavvurida mavjud bo'ladi. “Ssenariy muallifi har doim esda tutishi kerakki, u yozgan har bir ibora oxir-oqibat ekranda qandaydir ko'rinadigan shakllarda plastik tarzda ifodalanishi kerak va shuning uchun u yozgan so'zlar emas, balki u tasvirlaydigan tashqi ifodalar, plastik tasvirlar muhimdir. bu so'zlar.Siz o'z fikringizni vizual tarzda ifodalashingiz kerak.
Madaniy va dam olish dasturi kontseptsiyasi ustida ishlash jarayonida quyidagi bosqichlarni kuzatish va ajratib ko'rsatish mumkin :
1. Jamiyatning «ijtimoiy tartibi»ga munosabat, material to‘plash va izlash
2. Ijodiy faoliyat rejasi Kelajak stsenariysining tematik asoslarini aniqlash, mo'ljallangan auditoriyani o'rganish, pedagogik vazifalarni belgilash.
3. Rejani kristallashtirish, mazmunli material to‘plash, qo‘shimcha faktlarni izlash, voqea, hodisalarni oydinlashtirish, haqiqiy qahramonlarni izlash va ular bilan va hujjatlar ustida ishlash.
4. Badiiy material tanlashda ijodiy improvizatsiya va variatsiyalar.
5 Shakl tanlash, konfliktni asoslash, syujet yoki syujet harakatini izlash, obrazli ekspressivlik.
6. Ssenariy kompozitsiyasi ustida ishlash, auditoriyani faollashtirish usullarini tanlash, tashkiliy masalalarni qo'yish va echimini topish.
7. Ssenariy yozish shakllaridan birida g'oyani takomillashtirish va amalga oshirish. Fikrni amalga oshirish uchun ifodali va vizual vositalarning yakuniy tanlovi.