O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti san’atshunoslik fakulteti «Himoyaga tavsiya etildi»

2.3 Madaniy-dam olish dasturi ssenariysining badiiy montaji

Shunday qilib, madaniy va dam olish dasturlari ssenariychisi ishida kompozitsiyaning asosiy qonuniyatlarini ko'rib chiqamiz, keling, ssenariyning kompozitsion qurilishi tuzilishini tahlil qilishga o'tamiz. Madaniy va dam olish dasturlari mazmuni va shakllari jihatidan ancha keng. Bular oʻyin, raqobatbardosh oʻyinlar, axborot, koʻngilochar, badiiy-publisistik, teatrlashtirilgan va boshqa murakkab dasturlardir. Bunday dasturning har bir turi ssenariy materialini dramatik tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlariga ega va shuning uchun kompozitsion qurilish. Ushbu dasturlar tarkibida teatrlashtirilgan tomoshalar muhim o'rin tutadi. Bu qattiq kompozitsion tuzilishning barcha belgilariga ega bo'lgan adabiy va badiiy asarga yaqin bo'lgan eng murakkab dramatik shakldir. Bunday dasturning klassik tuzilishi, ta'kidlanganidek, quyidagi elementlardan iborat: ekspozitsiya, syujet, harakatning asosiy rivoji, avj nuqtasi, denouement va yakun. Kompozitsiya tarkibidagi har bir nomli element o'ziga xos funktsional maqsadga ega. Keling, ushbu elementlarning har birini o'z navbatida ko'rib chiqaylik.

Ekspozitsiya ssenariyning kompozitsion qurilishining birinchi tarkibiy elementidir. Qoida tariqasida, ekspozitsiya boshida joylashgan va keyingi dramatik harakatni rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ekspozitsiyaning o'ziga xosligi shundaki, unda deyarli hech qanday voqea yo'q. Bu ixcham, qisqa muddatli bo'lib, u faqat kelajakdagi madaniy va dam olish dasturi mavzusining umumiy xarakterini aks ettiradi. Bu teatrlashtirilgan tomosha ishtirokchilariga kirish yoki bo'lajak dastur mavzusi haqidagi dastlabki ma'lumotlarning mezbonining xabari bo'lishi mumkin.
Syujet madaniy va dam olish dasturining ssenariysini kompozitsion qurishning eng muhim yordamchi tarkibiy elementidir. Ushbu elementning funktsional qiymati shundaki, u, birinchi navbatda, dramatik to'qnashuvning boshlanishini belgilaydigan va uning rivojlanishini kompozitsion qurilishning keyingi tarkibiy elementlarida topadigan "dastlabki" hodisaga asoslanadi. stsenariy. Bu tomoshabinlar e'tiborini tortadigan va ularni aksiyaning keyingi syujet rivojlanishini kuzatishga undaydigan dastlabki voqeadir.
Syujet tuzilmasida syujet asosiy harakat rivojlanishining belgilovchi boshlanishi bo‘lib, shu tariqa syujet, uning mazmuni ssenariyning syujet-kompozitsion qurilishida keyingi voqealar silsilasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Ssenariy muallifining syujetning asl syujet yechimini izlashi doimo dramatik muammodir. Syujet nafaqat dastlabki voqeani rasmiy ravishda belgilaydi, balki madaniy va dam olish dasturi stsenariysining asl dramatik qarorining muhim momentidir. Bog'lanishning asl yechimi asosan butun dasturning keyingi yo'nalishini belgilaydi. Ssenariy muallifining syujetni echishga beparvo, o‘ylamasdan yondashishi, qoida tariqasida, syujetning noaniqligi va stsenariyning kompozitsion qurilishining bo‘shashmasligiga olib keladi.
Kompozitsion qurilishda harakatning asosiy rivojlanishi ssenariyning eng keng qismidir. Bu erda, aslida, madaniy va dam olish dasturining barcha asosiy syujeti mos keladi. Aynan shu erda syujetda, harakatning asosiy rivojlanishida sodir bo'lgan boshlang'ich voqea o'zining eng yuqori cho'qqigacha bo'lgan dramatik rivojlanishini topadi.
Ssenariyning asosiy qismining kompozitsion qurilishi syujet oqimini yo‘qotish xavfidan qochish uchun ssenariy muallifidan katta mahorat talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, syujetli urg'u deb ataladigan narsalar katta ahamiyatga ega, ya'ni so'zlar, iboralar, tomoshabinlar e'tiborini asosiy syujet tugunlariga qaratadigan va unga dasturni cheksiz qiziqish bilan kuzatib borishga va hamma narsani adekvat idrok etishga imkon beradigan so'zlar, iboralar, sahna harakatlari bu sahnada sodir bo'ladi.
Klimaks - ssenariydagi dramatik konflikt rivojlanishining cho'qqisi, tomoshabinlarning hissiy idrokining eng yuqori nuqtasi. Klimaks markazida asosiy voqea yotadi, uning vazifasi ssenariydagi barcha dramatik ziddiyatni hal qilishdir. Agar syujetdagi boshlang‘ich voqea va harakatning asosiy rivojlanishidagi voqealar silsilasi mantiqiy bog‘langan bo‘lsa, avj nuqtasi tabiiy ravishda keladi va butun madaniy-dam olish dasturining semantik va hissiy markaziga aylanadi.
Denoment - kompozitsion konstruktsiyaning tarkibiy elementi sifatida stsenariyning hikoya chizig'ini yakunlash funktsiyasini bajaradi. Denoment o'tish chizig'ini rivojlantirishda oxirgi nuqtani qo'yadi. Shuni esda tutish kerakki, e'tirozdan so'ng dramaturgik mojaroni hal qilish natijasi haqida xabar beradigan yakuniy voqea bo'lishi kerak. Binobarin, asl boshlanishini olgan voqealar silsilasi, syujet esa harakatning asosiy rivojidan o‘tib, avjiga chiqqan holda, denoumentda dramatik rivojlanishini yakunlaydi.
Yakuniy - e'tirozni kuzatib boradi va sahna harakatining to'liq bajarilishini anglatadi . Final sahnada sodir bo'lgan butun dramatik harakatni sarhisob qilish vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Finalning maxsus shakli - epilog (so'ng). Ssenariyning kompozitsion qurilishida u eng muhim apoteotik rol o'ynaydi, buning natijasida har bir teatrlashtirilgan madaniy va dam olish dasturi ommaviy hissiy va ajoyib harakat bilan yakunlanadi.


Xulosa

Madaniy va dam olish dasturining dramatik asosini jonli so'z, musiqa, kino, she'riyat, pantomima, xoreografiya va boshqalar kabi hissiy va ekspressiv vositalar yaratadi. Ssenariyning kompozitsion qurilishining vazifasi bu elementlarning barchasini birlashtirishdir. yagona butunlik, kelajak dasturiga mantiq, uyg'unlik, yaxlitlik berish. Tomoshabinlar tomonidan hissiy va estetik idrok bu elementlarning bir-biri bilan uyg'unlashishi, syujet tuzilishida o'zaro ta'siri, bir-biriga bo'ysunishi va to'ldirishiga bog'liq.

Madaniy va dam olish dasturining dramaturgiyasi ustida ishlash jarayonida ssenariy muallifi ijodiy jarayonning qonuniyatlarini bilishning mustahkam poydevoriga tayangan taqdirdagina muvaffaqiyatli amalga oshirishi mumkin bo'lgan turli xil ijodiy faoliyat turlariga duch keladi. Buning uchun, avvalo, badiiy tafakkur va badiiy didning mohiyati, tuzilishi, xususiyatlari, shakllari, vositalari, ularni shakllantirish usullari, kompozitsion qurilish qonuniyatlari kabi ijodiy hodisalarning nazariy asoslarini bilish zarur. dramatik asar - ekspozitsiyaning funktsional joylashuvi, syujeti, undagi asosiy rivojlanish harakati, avj nuqtasi, tan olinishi va yakuni.