O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi foziljon Abidovich Xoshimov Abduraxim Dexqonovich Taslimov Ikromjon Usmonovich Raxmonov elektr ta’minoti tizimida energiya nazorati va hisobi

NAZORAT SAVOLLARI: 
1.
Texnik topshiriq va uning avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratishdagi
ahamiyati nimadan iborat?

2.
TT tarkibi va mazmunini tushuntirib bering.

3.
TT ni rasmiylashtirish tartibini tavsiflang.

4.
Texnik topshiriq qanday bo„limlardan iborat?

5.
AT da TT ni muvofiqlashtirish va tasdiqlash tartibi nimalardan iborat?

6.
AT da hujjatlarni rasmiylashtirish tartibini tushuntirib bering.

7.
Avtomatlashtirilgan tizimda hujjatlarni yuritish tartibi.

---

90

7. ENHAT NING TEXNIK VOSITALARI

7.1. Hisoblagichlarni tok transformatorlari orqali ulash 

Energiya tizimlari 0,4 kV kuchlanishli taqsimlash tarmoqlarida va

iste‟molchilarda o„lchov tok transformatorlaridan (O„TT) foydalanib elektr
energiyani tijorat hisobga olish so„nggi yillarda bir fazali ikki cho„lg„amli 0,5
sinfdagi tok transformatorlari va 2,0 sinfdagi induksion uch elementli elektr
hisoblagichlaridan (aktiv va/yoki reaktiv energiya) ommaviy foydalanish asosida
qurildi. Ulardan har biri o„z tok bo„yicha zanjirlari bilan uchta bir fazali TT orqali
ulanadi, parallel zanjirlari bilan (kuchlanish bo„yicha) esa to„g„ridan-to„g„ri
o„zgaruvchan tok past kuchlanishli uch fazali to„rt o„tkazgichli tarmog„i liniyasiga
ulanadi (7.1-rasm).

7.1-rasm. Uchta bir fazali TT orqali uch fazali uch elementli hisoblagichni ulash

sxemasi

Uch fazali uch elementli hisoblagich

---

91
0,4 kV dan ortiq kuchlanishli tarmoqlarda hisoblagichlarning parallel

zanjirlari ulanadigan qo„shimcha o„lchov kuchlanish transformatorlari ishlatiladi.
Ko„rsatilgan vositalarni real sharoitlarda qo„llanilishidagi kafolatlanadigan
o„lchashlar aniqligi o„lchov kompleksi – uchta TT li hisoblagichning yo„l
qo„yiladigan nisbiy xatoligi chegarasi orqali aniqlanadi. Bu xatolikning tashkil
etuvchilari TT va hisoblagichning tizimli va tasodifiy asosiy tokli va burchakli
xatoliklari, shuningdek, turli ta‟sir etuvchi omillar ta‟siri bilan bog„liq ularning
qo„shimcha xatoliklari hisoblanadi.
Iste‟molchilar yuklamalarining kamayishi va sezilarli tebranishlarida ko„rib
chiqilgan hisobga olish katta xatolik bilan farqlanadi, bu umuman elektr
energiyani asbobli kamomadiga va tijorat yo„qotishlarini ortishiga olib keladi.
Elektr tarmoqlar hududlarida (ETH) unin nimstansiyalarida ko„pincha yuqori
kuchlanishlar tomoni bo„yicha olingan olingan elektr energiya va past kulanishlar
tomoni bo„yicha iste‟molchilarga berilgan elektr energiya bo„yicha 20 % va
undan ortiq nobalans qayd etilmoqda. Ba‟zan iste‟molchi elektr ienergiyadan
foydalanayotgan, unda past quvvatli elektr qurilmalar va yoritish ishlayapdi,
energiya tizimining hisoblagichlari esa nolli iste‟molni ko„rsatadigan mantiqqa
zid holatlar yuz beradi. Turli baholashlar bo„yicha asbobli kamomad orqali
aniqlanadigan elektr energiyani tijorat yo„qotishlari (o„lchash vositalarining
xatoliklari, ularning noto„g„ri tanlanishi va ishlatilishi) ulushi butun tijorat
yo„qotishlarining 25 - 30% ga etadi.
YUzaga kelgan holatdan chiqish, bir tomondan, kam sezgir va noaniq
induksion hisoblagichlarni elektron hisoblagichlarga, 0,5 sinfdagi TT larni
birlamchi tokning katta o„zgarish diapazonida yo„l qo„yiladigan xatoliklarning
eng past darajalarini ta‟minlaydigan 0,5S sinfdagi TT larga almashtirish (5.1-
jadval), boshqa tomondan TT modellarini to„g„ri tanlash va ularni xatosiz
ishlatishdan iborat.

---

92

7.1-jadval
Birlamchi tokning katta o„zgarish diapazoniga 0,5 va 0,5S aniqlik sinflaridagi tok
transformatorlari tokli xatoliklarining bog„likliklari

Birlamchi tokning katta o„zgarish

diapazoni
Tokli xatolik
0,5 aniqlik sinfi
0,5 S aniqlik sinfi
100 – 120% I
1 n

0,5%
0,5%

20 – 100% I
1 n

0,75%
0,5%

5 - 20I
1 n

1,5%
0,75%

1 – 5% I
1 n

me‟yorlashtirilmagan

1,5%