Ish tuzilishi: Ish kirish, ikki bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 10 - I-BOB
- O‘ZBEK FANTASTIKASINING SHAKLLANISH ILDIZLARI VA
- YO‘LLARI
- Ma’lumki, «fantastika» so‘zi «fantazion»-yunongadan kelib chiqqan
- bo‘lib, fantaziya, xayolot, uydirma, bo‘lmagan narsa, haqiqatdan uzoq,
- tafakkur va mushohadaning cheksizligi singari ma’nolarni anglaydi.
- Fantaziya tufayli buyuk ixtirolar, kashfiyotlar qilinadi, badiiy adabiyotda esa
- buyuk asarlar yaratiladi. Demakki, so‘z belmaqsad, bema’no orzu haqida
- emas, balki, hayotiy asosga ega bo‘lgan orzu, xayolotqhaqida bormoqda. Bu
- esa o‘z navbatida inson mehnati, insoniyatning butun yaratuvchanlik faoliyati
- bilan bog‘liqdir.
- Inson fantaziyasi uning tarixi singari qadimiydir. Biroq, fantaziya qilish
- qobiliyati inson bilan birga tug‘iladi, deb qarashnoto‘g‘ri. CHunki, tafakkur
- singari u turli sabablar: ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlar, imkoniyatlar va
- ehtiyojlar, lekin eng asosiysi ijtimoiy-kommunikativ sabablar ta’siri ostida
- paydo bo‘lgan. Jamiyatning ibtidoiy rivojlanish davrida inson fantaziyasi
- sodda va oddiy bo‘lgan. U darajada boy ham bo‘lmagan. Ijtimoiy ong
- evolyusiyasi, bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaningboshqasi bilan almashuvi
- inson dunyoqarashini o‘zgartirdi, fikrlashini kengaytirdi va chuqurlashtirdi.
- Natijada inson hayoloti murakkab va boy, «konstruktiv» bo‘la boshlagan.
- SHu boisdan, qadimda samarasiz, ba’zan amalga oshmaydigan orzulari
- bugungi haqiqatga aylandi.
- O‘z xalq og‘zaki ijodlarida uchar gilamlar, qanotli otlar, ochil
- dasturxonlar, tiriklik suvi va boshqalar to‘g‘risida orzu qilgan xalqlar,
- qa’tiytli mehnat, iste’do va aqlning tirishqoqligi natijasida insoniyatga
- vafodorlik bilan xizmat qilayotgan fan va texnika yutuqlarini: samolyot,
- raketa, tibbiy kashfiyotlarni yaratdi. Sivilizatsiyaning keyingi rivojlanish
- jarayonlari kelajakda insoniyat fantaziyasining yaratuvchilik imkoniyatlarining beqiyosligi va cheksizligidan dalolat bermoqda.
- Haqiqiy ma’nodagi ilmiy fantastika paydo bo‘lgunga, qadimiy turkiy
- xalqlar og‘zaki va yozma adabiyotlarida fantastika elementlari, ilohiy kuchqudratga ega bo‘lgan fantastik obrazlar yaratilgan. Bizning eramizgacha VI
- asrlarda yaratilgan, markaziy Osiyo va Eron xalqlarining qadimiy yodgorligi
- bo‘lgan «Avesto»da tabiat va jamiyat hodisalari mifologik syujetlar hamda
- obrazlar yordamida tasvirlanadi. «Avesto»da tasvirlanishicha butun borliq
- ikkita kuch-yorug‘lik va zulmatning doimiy kurashdan iborat bo‘lib,
- yorug‘lik-yaxshilikni, zulmat esa yomonlik, zulmini ifodalaydi. Zulmat
- kuchlari er ostida, yaxshilik kuchlari esa osmonu falakda yashaydilar. Er
- yuzasi esa bu ikki kuchning jang maydoni. YAxshilikva yorug‘lik kuchlariga
- - Axuramazda, yomonlik va zulmat kuchlariga - Axriman boshchilik qiladi.
- Ularning xizmatida esa tabiatning u yoki bu hodisasini ifoda etuvchi quyosh
- xudosi - Mitra, er, suv va hosildorlik ma’budasi-Anaxita, yarim odam-yarim
- ho‘kis - Qayurmas singari mifologik obrazlar turadi.
- Xudolar va ma’budlar ma’lum ma’noda obstrakt tushunchani emas,
- balki insonning real borlig‘i, uning mehnat va ruhiy faoliyati bilan bog‘liq
- fantastik yo‘sindagi hayot tasvirlanadi. Agar Axuramazdaning oltita eng
- yaqin yordamchilari: Voxu - Monax (yaxshi niyat, orzu) podolarni, Asha
- Vaxishta (haqiqat) - olovni, Xarvatot (sog‘liq) - suvni boshqarsa,
- Axrimanning yaqin yordamchilari Div aka - yomon niyatni, o‘limni,
- Ayshma-urushni ifoda etadi va bu kuchlarga homiylikqiladilar.
- Ko‘rinayaptiki, «Avesto»da fantastika obrazlar va tasvirlar insonning
- olamni, borliqni tushunishga, bilishga intilishlari natijasidir. Zero, inson
- paydo bo‘ldiki, kim ekanligini, qaerdan kelib, qaerga borayotganligini
- bilishga intiladi.
- Har bir tarixiy davr o‘zining fantastik obrazlarini va syujetlarini
- yaratgan. O‘z shakliy tuzilishi va mazmuniga ega bo‘lgan bu obrazlar
- xarakteriga ko‘ra bevosita hayot, tabiat sirlari to‘g‘risidagi tasavvurlar
- xarakteri bilan bog‘liq, bo‘lib, bu «tasavvurlar» mexanizmini aks ettiror edi.
- Ertak, afsona va mifologik obrazlarning va badiiy elementlarning ayrim
- o‘xshashliklari YAqin va o‘rta «SHarq xalqlari adabiyotining shakillanishida
- muhim rol o‘ynadi. Xususon, arab xalq ertaklaridan «Ming bir kecha»,
- «Kamila va Dimna», «Qobusnoma» singari asarlarda yaqqol ko‘rinadi.
- Qadimgi mifologiya va folklorda fantastika elementlari animistik,
- totemistik motivlar va personajlar ko‘rinishida bo‘ladi. Xususan, bu juda
- ko‘plab o‘zbek xalq ertaklarida, masalan, «Ayiq polvon», «Ilon pari»,
- «CHo‘loq bo‘ri», «SHerzod va Gulshod», «O‘pinchi boy», «Er Kenja»,
- «Qirop og‘a», «Qilich botir» singari sehr-jodu bilan bog‘liq ertaklarda
- namoyon bo‘ladi. Jumladan, «YOril tosh», «Ochil-ochil qamishlar» singari
- ertaklarda sehr-modu tufayli tabiatdagi jonsizpredmet-narsalarga jon ado
- etiladi, ular qilga kirib inson bilan muloqatga kirishadi. YOki qahramonning
- joni qilichda, uzukda bo‘lib, biror joyga yashirilgan bo‘ladi. SHu tufayli
- qahramon hech qachon o‘lmaydi. («Qiron og‘a», «Qilich botir» singari
- ertaklarda). Ko‘rinadiki, ertaklardagi animistik, totemistik motivlar, obrazlar
- sehr - jodu bilan bog‘lik. SHu boisdan ham ertaklar fantastika
- elementlarining tutgan o‘rniga qarab tasnif etiladi.
-
Do'stlaringiz bilan baham: |
