O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta maxsus Ta’lim Vazirligi Guliston Davlat universiteti Tabiiy Fanlar fakulteti

Noto'g'ri tushuncha№3: turlarning bog’likligi orqali o'qish
Bu rasmda ko'rsatilganiga o'xshash kladogrammani anglatadi. 11a, Baum va boshq. (2005) o'quvchilarga daraxtni o'qishlari asosida quyidagi savolni ko'rib chiqishni so'radi: "qurbaqa baliq yoki odam bilan chambarchas bog'liqmi?"Qo'shimcha tadqiqotlar bilan mustahkamlangan kutish (Meir va boshq. 2007), ko'p odamlar intuitiv ravishda daraxtni qurbaqa va baliq o'rtasidagi qurbaqa va odam o'rtasidagi yaqin munosabatlarni ko'rsatuvchi deb talqin qilishadi. Ular buni tarixiy ravishda ushbu zamonaviy maslahatlarni bir-biri bilan bog'laydigan tarmoqlanish sxemasini baholashdan ko'ra, ma'noni so'nggi tugunlar tartibida noto'g'ri o'qiganliklari sababli qilishadi.
Terminal (asosiy) tugunlari tartibi mantiqiy emas. Evolyusion daraxtlar haqidagi eng keng tarqalgan noto'g'ri tushunchalardan biri shundaki, so'nggi tugunlarning tartibi ularning munosabatlari haqida ma'lumot beradi. Faqat tarmoqlanish tartibi (ya'ni, ichki tugunlar ketma-ketligi) bu ma'lumotni beradi; barcha ichki tugunlar topologiyaga ta'sir qilmasdan aylanishi mumkinligi sababli (rasmda), xaqida tartib mantiqiy emas. Biroq, o'quvchilar uchun b daraxtini qurbaqalar odamlarga qaraganda baliq bilan chambarchas bog'liqligini ko'rsatuvchi ko'rsatkich sifatida qabul qilish tendentsiyasi kuchli. Bu shunday emas: qurbaqalar ham, odamlar ham (va qushlar, kaltakesaklar va Mushuklar) baliq bilan bir xil darajada chambarchas bog'liq, chunki to'rtburchak sifatida ular suyak baliqlaridan tashqari umumiy ajdodga ega. Boshqa tomondan, odamlar va Mushuklar tasvirlangan boshqa turlarga qaraganda bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki ular boshqa turlarni hisobga olmaganda yaqinda umumiy ajdodga ega. Daraxt b topologiya bilan bir xil topologiyaga ega a va shuning uchun teng darajada amal qiladi. Bunday holda, "turlarning boglikligi bilan o'qish" ning bir xil noto'g'ri talqin qilinishi qushlar mushuklarga qaraganda baliq bilan chambarchas bog'liq yoki odamlar kaltakesak va qushlarga qaraganda qurbaqalar bilan chambarchas bog'liq degan noto'g'ri xulosaga olib keladi. Amniotlar, qushlar, Mushuklar, kaltakesaklar va odamlar qurbaqalar bilan teng ravishda bog'liq bo'lganligi sababli ular umumiy ajdodga ega. Turlarning boglikligi o'qish asosida noto'g'ri talqinlarni yo'q qilish uchun daraxtni birinchi marta o'rganayotganda bir nechta ichki tugunlarni mantikiy ravishda ukish, yaxshi amaliyotdir.
Evolyusion tendentsiyalarni turlarning boglikligi orqali aniqlash mumkin emas. Qarindoshlikni noto'g'ri talqin qilishdan tashqari (rasm), maslahatlarni o'qish evolyusion tendentsiyalar haqida noto'g'ri taassurot qoldirishi mumkin. Masalan, daraxtga duch kelgan ko'plab o'quvchilar salyangoz turlarining vaqt o'tishi bilan tana hajmini oshirish uchun evolyusion tendentsiya mavjud degan xulosaga kelishlari mumkin (rasmda vaqt o'tishi bilan murakkablik yoki ongning oshishi). Afsuski, bunday noto'g'ri talqinlarni boshlang'ich ilmiy adabiyotlarda ham topish mumkin. Shunga qaramay, buni amalga oshirilganidek, bir nechta ichki tugunlarni aylantirish orqali tuzatish mumkin b, unda topologiya bir xil, ammo mo'ljallangan tendentsiya endi aniq bo'lmagan joyda. c tana hajmini oshirishga qaratilgan haqiqiy evolyusion tendentsiyaning dalillarini ko'rsatadi. Ichki shoxlanish muhim ahamiyatga ega: bu holda ajdodlar holatlari haqida ma'lumot mavjud (masalan, qoldiqlardan) va har bir dallanma hodisasida ikkita irsiy tur umumiy ajdodidan kattaroq bo'lganligi aniq. Bu aniq evolyusion tendentsiya bo'lishiga qaramay, asosiy tugunlarida aniq naqsh mavjud emas. Shunday qilib, o'qish bo'yicha tavsiyalar mavjud bo'lmagan joylarda aniq tendentsiyalarni yaratishi va tarixiy ma'lumotlar tomonidan kuchli qo'llab-quvvatlanadigan haqiqiy tendentsiyalarni yashirishi mumkin.