O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi guliston davlat universiteti o. R. Nazarov, O. Sh. Kanimkulov, R. A. Ne‟matov
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
portal.guldu.uz-O‘zbekiston davlatchiligi tarixida Qo‘ng‘irotlar sulolasining tutgan o‘rni
|
Xiva Qo„ng„irotlari sulolasi
Muhammad Amin 1770-1790 Avaz 1790-1804 Eltuzarxon 1804-1806 Muhammad Rahimxon 1806-1825 Olloxqulixon 1825-1842 Rahimqulixon 1842-1845 Muhammad Aminxon 1845-1855 Abdullaxon 1855-1856 Qutlug‗murodxon 1856 Sayid Muhammadxon 1856-1864 Muhammad Raximxon II 1864-1910 Asfandiyerxon 1910-1918 Sayid Abdullaxon 1918-1920 O‗rta Osiyo xalqlari madaniyati tarixi, jumladan Xorazm madaniyati tarixi ham qadim zamonlarga borib taqaladi. Xorazm (XVIII asrdan boshlab Xiva xonligi) qadimdan insoniyat madaniyatining o‗choqlaridan biri bo‗lgan. Biroq bir qator tarixiy sabablarga ko‗ra (bosqinlar, o‗z aro kurash va kelishmovchilik va b.) Xorazm voxasi asta- sekin siyosiy va madaniy jixatdan qoloq davlatga aylana bordi. XIX asr 2 yarmida Xiva xonligi chor Rossiyasining vassali bo‗lib qoldi. Xorazm me‘morchilik oqimi badiiy uslubi jixatidan mukammal ijodiy maktab yarata oldi. Buni maktabning o‗lmas me‘morchilik obidalari 81 timsolida yaqqol ko‗rish mumkin.Bu ko‗rinish XX asr boshlarigacha qurilishi davom ettirilgan Dishan qal‘a majmuida ham namoen bo‗ladi. XIX asrning oxiri-XX asrning boshlarida tarixnavislik ancha rivojlandi. Bu yillarda tarix o‗lkashunosligi sezilarli ilgari siljigan edi. 1874 yilda Xivada saroy litografiyasi ochildi. Biroq unda nashr etilaetgan asarlar savdoga chiqarilmasdi, balki xonga yaqin bo‗lgan shaxslarga tarqatilardi. Rus savdogarlari grammofon, samovar kabi buyumlarni olib kelishdi. Fotografiya ochildi. Badavlat shaxslar evropacha uslubda binolar qura boshlashdi. Ayrim uylarga pechlar, yog‗och pollar, oynali dyerazalar paydo bo‗ldi. 1880 yil oxirida Xivada birinchi ambulatoriya punkti ochildi. Unda Rossiyadan kelgan meditsina mutaxassislari ishlay boshladi. Avval bu yerda feldshyer Popov, Kasyanenkolar axoli meditsina xizmati ko‗rsatgan bo‗lsalar, 1901 yil aprelida Xivaga vrach Shumeyko jo‗natildi. U Xivaga doimiy ishlash uchun kelgan birinchi vrach edi. 1 Xiva xonligida, butun musulmon Sharqida bo‗lgani kabi, ikki xil maktab mavjud edi: quyi - maktab, o‗rta va oliy - madrasa. Maktabda boshlang‗ich ta‘lim byerilib, diniy kitoblarni mutolaa qilishga o‗rgatilardi va shariat asoslarida tarbiya byerilardi. 2 Madrasada taxsil olaetganlar o‗z ona tilida yozish va o‗qishni o‗rganmay, rasmiy til xisoblangan arab tilida o‗qitilardi. Arab tili esa ko‗p xollarda o‗z bek-o‗quvchilar uchun murakkab xisoblanardi va ular o‗qish va ezishda qiynalardi. Ko‗pincha Qur‘on suralari yodlab olinardi. Yuqori kurslarda mantiq, fiqx va boshqa fanlar o‗qitilardi. Xonlikda shaxar va qishloq xunarmandlari va kosiblari ham katta ijtimoiy guruxni tashkil etardi. Ular asosan o‗rta asrlardan saqlanib qolgan ustaxona tashkiloti asosida ishlab, ustalar, usta yerdamchilari va 1 Билалов Г.М. Из истории культуры и просвещения в Хорезме.-Ургенч, 1957. С.25 2 Билалов Г. Из истории культуры и просвещения в Хорезме.- Ургенч,1957. С.19 82 shogirdlardan iborat edi. Mamlakatda ko‗plab mayda kosibchilik korxonalari bo‗lib, ular ipak va mato ishlab chiqarardi, tyerini qayta ishlardi, kulolchilik va chinni idishlar, chigir, arava va boshqa buyumlar ishlab chiqishardi. Biroq asta-sekin maxalliy hunarmand va kosiblarning mahsulotlari rus sanoatining buyumlari bilan raqobatga bardosh berolmay, kamayib boraverardi. 1 Xonlar, beklar, muxrdorlar, xokimlar, amloqdorlar, katxudolar, mulkdorlar va vaxmdorlar o‗z mulklarida to‗la hukmron bo‗lib, oddiy mexnatkashlarning hayoti, mulki, oila a‘zolari ustidan xo‗jayinlik qilardi. Shunday qilib, XX asr boshlarida Xiva xonligida maxalliy va rus korchalonlari foyda ketidan quvlab hamma boyliklarni o‗z qo‗lida to‗plagan edi. Oddiy xalq esa ikki tomondan ezilib kelavyerdi. Chor hukumati har qanday milliy madaniyat ko‗rinishlarini avval boshdayoq bug‗ib qo‗yishga harakat qilardi. Bunday siyosat istilo etilgan mamlakatlarning, jumladan Xiva xonligining ham iqtisodiy va madaniy rivojiga halaqit berardi. 1 Джаббаров И.М. Городское ремесло узбеков Хорезма в конце Х1Х-начале ХХ вв. -М.,1954. |
