O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

 
4.3. Amalgamatsiya usulining nazariy asoslari 
Amalgammatsiya –simоbning nоdir mеtаllаrni хo
ʻllаb, uning tаrkibigа singib 
mеyoridаn оshgаndа bu mеtаllаr bilаn birikmа hosil qilish хоlаtidir. 
Rudа vа оltin qumlаrdаn simоb yordаmidа mеtаll оlish –O
ʻrtа Оsiyodа,
qаdimgi O
ʻzbеkistоndа bundаn 3-4 ming yil аvvаlаdi hаm mа’lum boʻlgаn. Simоb

---

199 
аsоsаn O
ʻrtа Оsiеdаgi Хаydаrkеn (Fаrgоnаdаn 40-50km yuqоridа, хоzirgi 
Qirg
ʻizistоn shахаrlаridаn biri, kоnlаrdаn mахsus–simоb koʻzаchаlаrdа butun oʻlkа
bo`ylаb tаrqаtilgаn. Simоb ko
ʻzаlаr 1kg dаn tаrtib 5kg gаchа simоb eltаdigаn hаjmdа
yasаlgаn. Ulаr simоb ko
ʻzаni аlохidа mаrоk bilаn gох аnоr,gох nоk tаkligа ishlаb, 
tаgligini qаlin vа uchkur, оg
ʻiz qismini tоr vа boʻrtmа , хuddi chоynаk
qоpqоg
ʻining bаndi shаklidа ishlаgаnlаr. Qаlin tаglik,оgʻir sоlishtirmа(zichlikkа) egа 
bo
ʻlgаn 13,5 g\sm simоb sindirmаsligini tа’minlаgаn. Uchqun boʻlishigа sаbаb uning 
yеrgа, tuprоqqа bоtib turishi vа Shu shаkldа mustахkаmligini tа’minlаgаnligi uchun 
yasаlgаn. Ko
ʻzаgа sirti turli- tumаn oʻyiq nаqshlаr bilаn bеzаtilgаn. Idish mаtеriаli hаm 
mахsus gil- lоydаn bo
ʻlgаn. Rudаlаrdаn simоbni kuydirib, bugʻlаrni tutib sоvutib аjrаtib 
оlishni hаm yurtimiz хаlqlаri yaхshi bilgаnlаr. Simоb ko
ʻzаchаlаr Х-Х1аsrlаrdа 
yashnаgаn Tunkеt, Tukkеnt, Dахiеt, Munchоqli kаbi shахаr хаrоbаlаridаn аrхеоlоgiya-
qidiruv ishlаridа ko
ʻplаb tоpilgаn. Simоb оltin vа kumush zаrrаlаrini toʻplаy оlаdigаn 
jаmlоvchi (kоllеktоr) vаzifаsini o`tаydi. U mаydа mеtаll zаrrаlаrini bir-birigа qo
ʻshib 
yirik dоnаlаr(аgrеgаtlаr) hosil qilib bоyitish аmаli bаjаrilаyotgаn idish(dаstgоh) tаrnоv-
shlyuzlаr tаgigа to
ʻplаydi. Vаqti-vаqti bilаn bu аmаlgаmа yigʻib оlinаdi. Nоdir 
mеtаllаrning аmаlgаmаgа o
ʻtishi, uningtеzrоk аjrаtib оlishini tа’minlаb, tаshlаndiq-
хvоstlаr bilаn yo`qоlishini kаmаytirаdi. Аmаlgаmаning аsоsiy оmili, nоdir mеtаll 
sirtining аlbаttа simоb bilаn хo
ʻllаnа оlish хususiyatidir. Mеtаll sirti tоzа boʻlmаsа, 
uning аmаlgаmаlаnishi, simоbning mеtаll yuzаsidаn, uning ichigа difundirlаnishi- 
singishi buzilаdi. Хаr qаndаy mеtаll sirti kislоrоdli pаrdа bilаn qоplаngаn. 
Bu pаrdа оltindаn yupqа, Shu bоisdаn оltin judа tеz, kumush , plаtinа, mis, ruх, 
nikеl, tеmir esа bir-biridаn оg
ʻirrоk, kеyinrоk аmаlgаmаlаnаdi. Аgаr mеtаll sirti yangi 
оchilgаn bo
ʻlsа, хаli kislоrоdli pаrdа hosil boʻlishgа ulgurmаsа, u tеzrоq 
аmаlgаmаlаnishi-аmаlgаmаli mеtаllurgiya jаrаyonidа e’tibоrgа оlinаdi. 
Simob yordamida ruda va konsentratlar tarkibidagi nodir metalllarni ajratib olish 
usuli amalgamatsiya deyiladi.Amalgamatsiyada oltin saqlovchi material yanchilgan 
holda simob bilan o‘zaro ta’sirlashadi.Oltin zarrachalari simob bilan ho‘llanadi, hamda 
amalgama hosil qilib to‘planadi.Rangli metalllar,temir va boshqa minerallar simob 

---

200 
bilan ho‘llanmaydi va shuning uchun amalgamaga o‘tmaydi. Shunday qilib, 
amalgamatsiya jarayoning asosi bo‘lib,suyuqsimobning oltinni tanlab ho‘llab 
amalgama hosil qilishi xizmat qiladi. Amalgama katta zichlikka ega bo‘lgani uchun uni 
qoldiqmaterial (pustaya poroda) dan oson ajratib olish mumkin. 
Amalgamatsiya protsessining nazariy asoslari Amalgamatsiya jarayoni 2 ketma-
ket keladigan bosqichdan iborat: 
1) oltinning simob bilan ho‘llanilishi;
2) 2) simob bilan oltinning o‘zaro ta’siri (diffuziya). 
Bunda birinchi bosqich - oltinni simob bilan ho‘llanilishini hal qiluvchi bosqich 
hisoblanadi.Oltin yuzasi qanchalik yaxshi ho‘llansa,amalgamatsiya jarayoni suvli 
muxitda olib borilgani uchun,oltinni simob bilan ho‘llanilishida 3 ta faza - oltin,simob 
va suv ishtirok etadi. 
Fizikaviy ximiya kursidan ma’lumki,ikki fazaning ajralish chegarasi erkin 
xoldagi spirt energiyasiga (spirt tarangligiga) ega,uning miqdori o‘zaro tepishib turgan 
fazalarning tabiatiga bog‘liq. O‘zaro tepishib turgan fazalar qutblanganligidagi farq 
qanchalik katta bo‘lsa,erkinspirt enyergiyasi shunchalik katta bo‘ladi. Fazaning 
qutblanganligi o‘lchami sifatida dielektrik doimiylik,molekulaning dipol momenti va 
fazaning boshqa molekulyar xossalaridan foydalaniladi.Termodinamikaning ikkinchi 
qonuniga asosan, har qanday fazalararo yuzaerkin enyergiyasini kamaytirish uchun o‘z-
o‘zidan (samoproiz¬volnoe) qisqarishga harakt qiladi. 
Oltinni simob bilan ho‘llanishi ajralish fazalari chegarasidagi sirt tarangligi 
miqdori bilan o‘lchanadi.Bunday ajralish fazalari chegaralariga: oltin-suv ; oltin-simob 
; simob-suv kiradi.Suvga botirilgan oltin plastinka ustiga bir tomchi simob tomizsak, u 
quyidagi nisbat bilan o‘lchanadigan muvozanat qaror topmaguncha plastinka ustida 
yoyiladi:
O burchagi - ho‘llanish burchagi deyiladi. Ho‘llanish burchagi Q kancha kichik 
bo‘lsa, ho‘llanishshuncha yaxshi bo‘ladi. To‘liqho‘llanishda Q pulga 1 ga 
intiladi.Amalgamatsiya jarayonini o‘rganishga I.N.Plakein o‘zining juda ko‘p 
izlanishlarini bag‘ishlagan.Bu ishlar natijasida shu narsa aniqlandi-ki,oltinning simob 

---

201 
bilan ho‘llanishi oltin va simobning kimyoviy tarkibiga,ular yuzasining holatiga va 
simobning potensialiga bog‘lik. 
Toza oltin,kumushqo‘shimchalari temir rangli metalllar aralashgan oltinga 
nisbatan,simob bilan yaxshi ho‘llanadi.Bu holatshu bilan tushuntiriladiki,oltinning 
tarkibida bo‘lganqo‘shimchalar uning yuzasida oksid parda hosilqiladi va bu parda 
ho‘llanilishini qiyinlashtiradi. Oltinni yuzasida oksid parda hosilbo‘lganda oltin-simob 
chegarasida sirt-taranglik ortadi, oltin-suv chegarasida esa kamayadi, bu Q ning 
ortishiga olib keladi. Shuning uchun simob nodirmasmetalllarni ho‘llamaydi,chunki 
ularning yuzasi hamma vaqt oksid parda bilan qoplangan bo‘ladi. Lekin,yangi hosil 
qilingan, hali oksid parda bilan qoplanishga ulgurmagan nodirmasmetalllar ham xuddi 
oltinga o‘xshab,simob bilan yaxshi ho‘llanadi.Masalan,agar simobga solib quyilgan rux 
plastinkani sindirib,yana simobga solsak,Zn ning singan joyi simob bilan darrov 
ho‘llanadi. 
Kimyoviy jixatdan toza simob oz miqdorda boshqametallar (0,1 % gacha) 
saqlovchisimobga nisbatan oltinni yomonroqho‘llaydi.Rangli metalllar aralashmasi 
0,1% dan ortsa ho‘llanish yomonlashadi.Ho‘llanishning yomonlashuvi bu xolda 
simobning yuzasida rangli metalllarning oksid pardasi hosilbo‘lishi bilan 
tushuntiriladi.Oltinning simob bilan ho‘llanilishiga oltinning yuzasining holati ham 
ta’sir qiladi. 
Maxsulotni yanchish natijasida yangi ochilgan oltin yuzasi simob bilan yaxshi 
ho‘llanadi.Agar 
yanchish 
davom 
ettirilsa,oltin 
yuzasi 
sufidlarning 
yoki 
boshqaqo‘shimchalarning mayda zarrachalari bilan qoplanadi va ho‘llanish 
yomonlashadi,buning natijasida amalgamatsiya jarayoning natijalari kamayadi. 
Shuning uchun oltinni simob bilan yuza ochilgan zahoti biriktirishkerak. 
Oltin zarrachalarining simob bilan ho‘llanilishida oltin amalgamatsiyasida 
ishlatiladigan simob yuzasini holati katta ahamiyatga ega.Simob qo‘zg‘aluvchan,yangi 
yaltiroqyuzaga ega bo‘lishi kerak.Bundan tashqari, u mayda zarrachalarga bo‘linganda, 
bu zarrachalar tezda birikib, yaxlit holga o‘tishi kerak.Mayda zarrachalarga 
bo‘linib,keyin yaxlitlanmaydigan simobni ishlatilganda,ular birinchidan oltinni 

---

202 
zarrachalarini yomon ho‘llaydi, texnologik jarayondan chiqib ketadi va o‘zi bilan oltin 
olib ketadi, qoldiq chiqindiga o‘tadi (penzovanie). 
Buning sababi: loyqa (pulpa)ga yog‘li, ko‘mirli, grafit moddalarning aralashib 
qolishi va h.k. Bu hodisa yuzbermasligi uchun ruda me'yoridan ortiq maydalanib 
ketmasligi kerak. 
Ba’zi xollarda olinadigan amalgama qotib qoladi yoki mo‘rt bo‘ladi.Bunda 
simobga ma’lum miqdorda mis va temir aralashib qolgan bo‘ladi. 
Mis 
odatda 
yomon 
amalgamatsiyalanadi, 
lekin 
yangi 
qaytarilgan,oksidlanmagan xolda osonlikcha simob bilan ho‘llanadi.Oltinli rudalar 
ba’zi xollada ma’lum miqdorda misminerallarini saqlashi mumkin.Bunday rudalarni 
yanchilayotgan paytda mishameritmaga o‘tishi mumkin.Undan tashqari,mis ionlari 
sanoat suvlari bilan ham prosessga tushishi mumkin.Mis ionlari maydalash 
mashinalaridagi mexanik ishqalanishlar ta’sirida hosilbo‘lganmetalll xoldagi temir 
bilan qaytariladi.Buning natijasida temir zarrachalari yuzasida missementlashadi, u 
simob bilan oson ho‘llanadi va temir bilan birgalikda amalgamaga ilashadi va uni mo‘rt 
qilibqo‘yadi.Misionlarining bunday salbiy ta’siriga qarshi kurashish maqsadida loyqaga 
(pulpa) oxak qo‘shiladi va mis gidroksid xoliga cho‘ktiriladi.