O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti fizika va texnoligik ta’lim fakulteti Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi yo’nalishi Abduvaitova Durdona Umid qizining

Energiyani tejash. Taraqqiyotning energiya iqtisodiga ta’sir darajasini bug’ dvigatellari misolida ko’rsatish mumkin. Ma’lumki , 100 yil avval bug’ mashinalarining samaradorligi 3-5 % ni tashkil etgan bo’lsa , hozir bu ko’rsatgich 40% ga yetdi. 1970- yillardagi energetic inqirozdan keying jahon iqtisodiyotining bu yo’lda katta zahiralarga ega ekanligini ko’rsatdi. Resurs va energiyani tejovchi texnologiyalardan foydalanish rivojlangan mamlakatlarda yoqilg’I va materiallar sarfini sezilarli darajada kamaytirishni ta’minladi.

Energiya ishlab chiqarishning toza turlarini rivojlantirish. Muammoni, ehtimol , energiyaning muqobil turlarini, ayniqsa qayta tiklanadigan manbalardan foydalanishga asoslangan turlarini rivojlantirish orqali hal qilish mumkin. Biroq , bu yo’nalishni amalga oshirish yo’llari hali aniq emas. Hozirgacha qayta tiklanadigan manbalar global energiya iste’molining 20 foizidan ko’pini ta’minlamaydi. Ushbu 20% ga asosiy hissa biomass ava gidroenergetikaning foydalanishga tog’ri keladi.

28
1.4 AN’ANAVIY ENERGIYANING EKOLOGIK MUAMMOLARI

Hozirgi vaqtda elektr energiyasining asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Odatda , undan keyin gidroelektr stansiyalar va atom elektr stansiyalari keladi.
Yerdagi barcha hayot energiyaga muhtoj. Biroq, biologic ehtiyojlardan tashqari, texnologik va ilmiy taraqqiyot bilan insoniyat ko’plab tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan tashqi energiya manbalariga qaram bo’lib, tobora zaiflashib bormoqda. Umuman olganda , energiya odamlarga o’zgaruvchan tabiiy sharoitlarda va aholi zichligi yuqori sharoitlarda yashashga, shuningdek, atrof-muhitni boshqarishga imkon beradi. Bunday qaramlik darajasi ko’plab omillar bilan belgilanadi – iqlimdan boshlab va ma’lum bir mamlakatning turmush darajasiga qadar.
Inson o’z hayotini qanchalik qulay qilsa, u tashqi energiya manbalariga shuncha bog’liq bo’lishi aniq. Bunday qaramlikning ajoyib namunasi , Jorj Bush ta’biri bilan aytganda “ beqaror mintaqalardan import qilinadigan neftga qaram”. Qo’shma Shtatlar va deyarli butunlay Rossiyadan energiya ta’minotiga tayanadigan yevropa bo’lishi mumkin. Yangi texnologiyalar energiya sarfini kamaytirish, uni yanada oqilona qilish va uni oldini olish va ishlatishning eng yangi, eng samarali usullarini qo’llash imkonini beradi.
Ammo , har qanday energiya resurslarini iste’mol qilish miqdoriy kengayish chegaralariga ega. 21 – asrning boshlariga kelib, ko’plab muammolar allaqachon global ahamiyatga ega bo’ldi. Eng muhim foydali qzilmalardan biri- neft va gazning zahiralari asta – sekin tugashga yaqinlashmoqda va ularning to’liq tugashi keying asrda sodir bo’lishi mumkin.
Energetika sektori bilan chambarchas bog’liq bo’lgan ekologik muammolar ham energiyadan foydalanish va qayta ishlash ta’siri, birinchi navbatda iqlim o’zgarishi bilan bog’liq.
Shunday qilib, energiya muammosi insoniyatni yanada chuqurroq va keng qamrovli rivojlantirish muammosining eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir, shuning uchun bugungi kunda yangi foydali energiya manbalarini topish vazifasi har qachongidan ham dolzarbdir.
Hozirgi vaqtda yoqilg’i resurslari energiya ishlab chiqarish uchun eng keng tarqalgan bo’lib, jahon ishlab chiqarishining qariyb 75% ini ta’minlaydi. Ularning afzalliklari haqida ko’p gapirish mumkin – ular bir nechta yirik klasterlarda nisbatan mahalliylashtirilgan,

29
ishlatish uchun qulay va arzon energiya bilan ta’minlaydi ( agar , albatta, ifloslanishning zarari hisobga olinmasa). Ammo bir qator jiddiy kamchiliklar ham mavjud.

Yoqilg’i resurslari zahiralari yaqin kelajakda tugaydi, bu esa ularga qaram bo’lgan mamlakatlar uchun daxshatli oqibatlarga olib keladi. Biz uchun eng qulay hovuzlardan foydalanganimiz uchun kon qazish yanada qiyin, qimmat va xavfli bo’ladi.
Energetikaning isdiqbolli yo’nalishlaridan biri atom energetikasidir. Atom elektr stansiyalarida elektr energiyasi yadro bo’linish reaksiyalari natijasida hosil bo’ladi, ular nisbatan oz miqdorda yoqilg’i yonganda juda katta energiya hosil qiladi. Ushbu iste’mol darajasida o’rganilgan uran konlari 5000 000 000 yildan ko’proq vaqtga yetarli bo’ladi- bu vaqt ichida bizning Quyosh ham yonib ketishga vaqt topadi.
Atom elektr stansiyalarida falokatlar va avariyalar yuzaga kelishi ehtimoli bu sohaning rivojlanishiga ma’lum darajada to’sqinlik qilib, aholining atom energetikasiga ishonchsizlikni keltirib chiqarmoqda. Vaholanki , tarixiy nuqtai nazardan, issiqlik va gidroelektr stansiyalardagi avariyalar atrof-muhitga zarar yetkazish uyoqda tursin, ko’proq odamlarning o’limiga sabab bo’lgan.
O’n yildan ortiq vaqtdan beri olimlarni hayajonga solib kelayotgan nergiya olishning yana bir usuli – bu yadro sintezi. Yadro sintezi parchalanishga qaraganda yuzlab marta ko’proq energiya chiqaradi va bunday reaktorlar uchun yonilg’i zaxiralari ko’p milliard yillar davom etadi. Biroq, bunday reaksiya hali nazorat ostiga olinmagan va birinchi bunday qurilmalarning paydo bo’lishi 2050- yildan oldin kutilmoqda.

30