O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti fizika va texnoligik ta’lim fakulteti Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi yo’nalishi Abduvaitova Durdona Umid qizining

Ular vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi.
Jamiyatda har qanday diskriminatsiya muammosi ekanligi to’g’risida xabardorlik mavjud bo’lganda , ushbu muammoni ko’rish nuqtai nazaridan o’zgarish boshlanadi.
Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak va misol keltirish uchun avvalgi asrlarda ayollarga nisbatan jinsiy kamsitish odatiy hisoblanadi, ularni uy sharoitida qolishga majbur qiladigan qoidalar va qonunlar mavjud edi.
Ijtimoiy muammolarning sabablari.
Sabablari xar hil bo’lishi mumkin. Iqtisodiy , siyosiy yoki ijtimoiy tengsizliklar odatda mamlakatda bunday vaziyatlarning asosiy sabablari hisoblanadi.
Jamiyat o’z fuqarolari uchun teng imkoniyatlar nuqtai nazaridan kamroq adolatli bo’lsa , muammolar ko’proq. Agar jamiyatning juda keng qatlamlariga , masalan oziq-ovqat mahsulotlariga kirishga to’sqinlik qilinsa, bu butun jamiyatga ta’sir qiladigan qator vaziyatlarni keltirib chiqaradi.
Eng keng tarqalgan sabablardan yana biri bu siyosiy va ijtimoiy tengsizlikdir. Bizda 1950-1960 yillarda qora tanli aholi irqiga qarab kamsitilgan AQShda fuqarolik huquqlari uchun kurashda aniq misol bor. Ular faqat 1965 – yilda ovoz berish huquqiga ega edilar.
Ijtimoiy muammolarga misollar.
Qashshoqlik!
Qashshoqlik – bu iste’molni maqbul darajada ushlab turish uchun yetarli moddiy zaxiralar navjud bo’lmagan bir guruh odamlarning holati. Sotsiologlar oilalar va shaxslarning daromadlarini tahlil qilib , qashshoqlik haqida gapiradilar. O’rtacha daromad darajasi bizning dunyomizning haqiqatlarini hisobga olgan holda , insonga kerak bo’lgan hamma narsani ta’minlash uchun zarurdir; texnologik, texnik, madaniy rivojlanish darajasi.
Jahon qashshoqligi asosiy ko’rsatgichlarini hisoblash va taqqoslash orqali o’lchanadi. Bular aholi daromadlari, ularning harid qilish qobilyati, yashash darajasi. Shu bilan birga, standart ko’rsatgichlar orqali ijtimoiy guruhning rivojlanishining o’ziga hos hususiyatlari hisobga olinadi. Umuman olganda , tizim jamiyatda tengsizlik qanchalik kuchli ekanligini, aholining qashshoqligi qanchalik muhimligini baholash imkonini beradi.
Yevropa Ittifoqida kiritilgan texnologiyaga asoslanib, kambag’allar – bu arzimas

50
ijtimoiy mulk, madaniyat va moddiy resurslarga ega bo’lganlar. Ushbu qadriyatlar kichik bo’lganligi sababli, odamlar davlatga xos bo’lgan minimal normal hayot tarzidan tashqarida.

Qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydigan aholi soni mamlakat taraqqiyotining ijtimoiy va iqtisodiy darajasini baholash imkonini beruvchi ko’rsatgichdir. Bu boshqa ijtimoiy ko’rsatgichlar orasida eng muhimi , deb ishoniladi.
Deyarli har bir zamonaviy mamlakatda ijtimoiy himoya tizimi mavjud. Bunday muassasa faoliyatining eng muhim yo’nalishlaridan biri qashshoqlikka qarshi kurashdir. Biroq , amaliyot shuni ko’rsatadiki, ko’plab mamlakatlarda ijtimoiy institutning samaradorligi yetarli darajada emas.
Sotsiologiya bir necha bosqichlardan iborat. Eng oddiy variant – past daromad. Demak, aholining ma’lum bir qismi asosiy ehtiyojlarining bir yoki iktasini qondira olmaydi. Uch yoki to’rtta qondirilmagan ehtiyojlar haqida gap ketganda, bu qashshoqlik deb tasniflanadi.
Deprivatsiya – bu besh yoki undan ortiq ehtiyojlarni qondirish imkoniyatiga ega bo’lmagan odamlar toifasiga tegishli bo’lgan tushuncha. Agar qashshoqlik darajasi shunchalik yuqori bo’lsa, Yevropa Ittifoqi ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan ehtiyojlar ro’yxatidagi bir guruh odamlar ko’pchilikni qondira olmasa, bu chuqur umidsiz qashshoqlik deb ataladi.
Albatta , sotsiologiya uzoq vaqtdan beri jamiyatda tovar yetishmasligi muammosi bilan shug’ullanadi, ammo kambag’al odamlar hali ham mavjud. Ko’pchilik, xususan , sotsiologlarda va umuman fanda hech bo’lmaganda ma’no bor-yo’qligiga shubha qila boshlaydi. Shunga qaramay, muammoni amaliy hal qilish uchun nazariy yondashuv muhimdir.
Qashshoqlik chegarasini o’ta aniqlik bilan aniqlash samarali ijtimoiy yordam usullarini topishning kafolatidir. Shu bilan birga, siz tushunishingiz kerakki, mamlakatdagi kambag’allarning katta foizi bilan byudjet ijtimoiy institutlar va yordam uchun katta xarajatlarni o’z ichiga oladi va bu badavlat fuqarolarning farovonligini pasaytiradi.
Nisbiy qashshoqlik va mutloqlikni ajrating. Birinchisi, fuqarolarning mavqei shtatdagi o’rtacha daromad darajasiga qarab baholanishini nnazarda tutadi. Mutloq qashshoqlik – bu aholining ma’lum bir qismi muhim ehtiyojlarga ega bo’lmagan vaziyatga nisbatan qo’llaniladigan atama.

51
Bularga odatda uy-joy, oziq-ovqat, kiyim-kechak kiradi. Qashshoqlik rasman shaxsning daromadni davlatda belgilangan yashash minimum bilan solishtirish orqali baholanadi. Shu bilan birga, kambag’allik muammosi “ nisbiy” tushunchasi assida ko’rib chiqiladi. Bu usul nafaqat naqd pul zahiralarini, balki sog’liqni saqlash darajasini, chaqaloqlar o’lim ko’rsatgichlarini, umr ko’rish davomiyligini va o’rganish imkoniyatlarini ham o’lchaydi.

Qashshoqlik muammosi sotsiologiya va iqtisod nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Iqtisodiy – bu ishsizlarga nisbatan ishchilar foizini tahlil qilish, shuningdek, o’zlari va ishlayotganlarning oilalari uchun munosib turmush darajasini ta’minlash qobilyatini baholashni o’z ichiga oladi. Aholining ijtimoiy himoyalangan guruhlari qanchalik kam bo’lsa, ijtimoiy qashshoqlik ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi.
Iijtimoiy tabaqalanish qashshoqlik muammosi va ijtimoiy tengsizlikning mavjudligi bilan chambarchas bog’liq. Tengsizlik tanqis resurslarning odamlar orasida notekis taqsimlanishini anglatadi.
Obro’-e’tibor , moliya, hokimyat va ta’lim olish imkoniyatining taqsimlanishi baholanadi. Ammo shuni tushunishingiz kerakki, qashshoqlik faqat aholining ma’lum bir qismiga xosdir, tengsizlik esa mamlakatning barcha fuqarolariga tegishli.Qashshoqlikning sabablarini hisobga olsak, ijtimoiy siyosat ularni yengish imkonini beradi deb taxmin qilishimiz mumkin.
Shu bilan birga , turmush darajasini oshirgan holda aholining keng qatlamlarini katta daromad bilan ta’minlash zarur. Ijtimoiy sohaga katta pul resurslarini jalb qilish uchun mamlakat, viloyatlar , shaharlar byudjetidan muntazam ravishda pul ajratish zarur.
Bundan tashqari, moliyani byudjetdan tashqari jamg’armalar va maxsus ijtimoiy jamg’armalar hisobidan olish mumkin. Shu bilan birga, qashshoqlikning sabablari nafaqat byudjet mablag’larining yetishmasligi, balki butun mamlakat ijtimoiy tizimida ekanligini tushunishingiz kerak.
Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda turli moliyalashtirish manbalariga, shuningdek, islohotlariga e’tibor qaratish zarur. Ular uchun byudjet ham davlat , ham tadbirkorlar , mamlakatning oddiy aholisi tomonidan shakllantiriladi. Kambag’allikni keng yoki tor ma’noda tavsiflash mumkin. Birinchi variant pul o’zgarishlari, ijtimoiy soha va siyosat bilan bog’liq bo’lgan mamlakat holatini nazarda tutadi.

52
Qashshoqlik chegarasidan past bo’lish haqiqati fuqaroga bog’liq bo’lmagan holatlar mavjud, ammo odamlarning o’zlari bunday holatga olib keladigan holatlar ham mavjud. Iqtisodchilar mamlakatdagi qashshoqlikning bir qancha asosiy sabablarini ajratib, ularni quyidagicha guruhlashadi:

• 
  Siyosiy ( harbiy holat);
  

• 
  Tibbiy, ijtimoiy ( nogironlik, qarilik);
  

• 
  Pul ( devalvatsiya, inqiroz, past ish haqi);
  

• 
  Geografik ( noqulay hududlar, rivojlanmagan hududlar)
  

• 
  Demografik ( to’liq bo’lmagan oilalarning yuqori foizi);
  

• 
  Shaxsiy ( alkogolizm, giyohvandlik, qimor o’yinlari);
  

• 
  Malaka (ta’lim yo’qligi);