O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax viloyati Kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi Jizzax viloyati G‘allaorol agrotexnologiyalar texnikumi Jizzax 2022-yil

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

№	Strukturaviy belgilanish sxemalari	O‘zgartirish koeffitsiyenti	Chetga chiqish
1.	Х У Х Z У К1 К1	К = К1	δ=δі
2.	Х К У Yn-1 Кi Уn 1	N К=П Ki i=1	n δ=∑δ1 i=1
3.	К1 То δ1 Y К2 δ2	K=K1+K2	δ=δ1k1/(k1+k2)+ δ2/(k1+k2)
4.	То х Y К1 Y δ1 К2 δ 2	К=К1/(1+К1*К2)	δ=δ1/(1+К1+К1 К2)- δ2/[1+1(К1+К1)]

пр
Izox: x - o‘lchanayotgan (kirish) ko‘rsatkichi; u - o‘lchash o‘zgartirgichining chiqish signali. z- qo‘shimcha energiya manbaisi.


Ba‘zi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari o‘rtasida ko‘p qiymatli bog‘lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo‘lishi mumkin. Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog‘liq. Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi. Elementlarning sanoat ekspluatatsiyasida o‘z parametrlarini yo‘l qo‘yiladigan chegarada saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti- da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so‘ng ekspluatatsiya jarayonida si-
naladi.
U U U


Х Х1 Х Х

1. b) v)

1.2.- rasm. Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari.
a) - chiziqli Ks= Kg= const; b) - uzluksiz nochiziqli; Ks Kg const. v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F


Parametrlarnig ko‘zda tutilmagan nominaldan og‘ishi va ayniqsa, roslash tarkibidagi xech bo‘lmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi, ko‘pincha butun sistemani ishdan chiqaradi. Elementar par- ametrlarning o‘zgarish sabablari har hil. Хar bir elemen ma‘lum material va ma‘lum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi, shuning uchun elementar para- metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bo‘ladi. Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par- ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi, bu esa parametrdagi nomoslik sab- abi bo‘ladi. Ayniqsa, elementarlarni ishlatish vaqtida katta og‘ishlar paydo bo‘lish mumkin, bu og‘ishlarning qiymati shunchalik katta bo‘lishi mumkinki, normal ish nuqtai nazaridan yo‘l qo‘yilgan chegaradan chiqadi.
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka- mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bo‘ladi va aksincha, kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turg‘unlikning yo‘qolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi.
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bo‘linadi.
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi: 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bo‘lgan ruxsat, masa- lan, o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi ma‘lum qiymatga ega bo‘la olmaydi. Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi: 2) elementar
detallarning o‘lchamlariga beriladigan ruxsat, masalan, mexanikaviy zvenolar srasidagi bo‘shliklarga beriladigan ruxsat va xokazo.
Ko‘rsatilgan sabalarning ta‘sirini kamaytirish uchun elementlarning kon- struksiyasida rostlash moslamalari (o‘zgaruvchan qarshiliklar, sig‘im va xokazolar) bo‘lishi mumkin: bular elementning parametrlarini ma‘lum chegarada o‘zgartirish va zarur qiymatni o‘rnatishga imkon beradi. Shunisi muximki, sistemani bunday rostlash parametrlarga bo‘lgan ruxsatlarni faqat ma‘lum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi.
Ekspluatatsion sabablarga: tashqi muxitning ta‘siri, energiya manbai xolatinig ta‘siri, xizmat ko‘rsatish sifati, eskirish va yoyilish kiradi.
Тashqi muxit, ayniqsa, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati, xavoning zichligi, namligi, gaz tarkibi o‘zgaradi. Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (o‘tkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig- ining va xokazolarning) o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Sistemani ta‘minlovchi energiya manbaining holati xam element parametr- lariga jiddiy ta‘sir etadi. Masalan, manba kuchlanishining ko‘tarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi, suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi.
Avtomatik sistemalarning elementlarini to‘g‘ri ishlatish uchun yuqori mala- kali xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar talab etiladi.
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi- naldan chetga chiqadi. Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi. Elementlar ish- latishning boshlang‘ich davrida eskiradi, shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan, elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin "sun‘iy eskirtiriladi".
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi, bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qat‘y nazar, almashtirilishi lozim.