O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T normuradov, B. E umirzaqov, A. Q tashatov

2.1.3. Kristаllаrdаgi аtоmlаrning bоg’lаnish turlаri 
Kristall panjarasi ularning geometrik tuzilishi to’g’risida tasavvur hosil 
qilishga yordam beradi. Lekin ushbu bilim kristallardagi atom yoki 
molekulalarning kristall panjarasi tugunlarida tutib turuvchi kuchlarning tabiati 
haqida ma’lumot bera olmaydi. Shuning uchun kristallarni ularni tashkil qilgan 
atomlar yoki molekulalar orasidagi ta’sir kuchlariga qarab ajratish va o’rganish 
maqsadga muvofiqdir. Atomlar va molekulalarning bog’lanishiga ko’ra 5 turdagi 
bog’lanishlar mavjud, bular: kovalent, ion, molekulyar, vodorod va metall 
bog’lanishli Vаn-Dеr-Vaаls bоg’lаnishidir. 
Bu bоg’lаnishlаrning hаr biri bilаn qisqаchа tаnishib o’tаmiz: 
1. 
Iоnli bоg’lаnish. Ion bog’lanishli kristall panjarasi tugunlarida ionlar 
joylashgan bo’ladi. Turli ishorali ionlar orasidagi masofa bir xil ishorali ionlar 
orasidagi masofa kichik bo’lganligi uchun turli ishorali ionlar orasidagi tortishish 
kuchi bir xil ishorali ionlar orasidagi itarish kuchidan kattadir. Lekin tortish kuchi 
ma’lum bir r masofagacha ta’sir qiladi, agar ionlar orasidagi masofa r dan kichkina 
bo’lsa, ular orasida itarish kuchlari paydo bo’ladi. 
Koordinatsion son K deb ataladi. Koordinatsion sonning qiymati panjaradagi 
ionlarning radiuslari bilan aniqlanadi. Quyidagi jadvalda koordinatsion sonning 
panjara atomlarini effektiv zaryadlar radiuslarining nisbati keltirilgan: 
Koordinatsion 
son 
12 
8 
6 
4 
2 
r
a
/r
b 
ning qiymati 
r
a
/r
b
=1 
1>r
a
/r
b
>0
.73 
0.73>r
a
/r
b
>0.41 
0.41>r
a
/r
b
>0.22 
r
a
/r
b
<0
.22 

---

37 
Bu yerda r
a
va r
b
A va B elementning effektiv zaryadlarning radiusi. Misol 
uchun, osh tuzi kristall tuzilishini ko’rib chiqaylik. Na atomi effektiv zaryadining 
radiusi r = 0.98 Å, Cl atominiki esa r = 1.81 Å ekanligini inobatga olsak,
r
Na
/r
Cl
=
81
.
1
98
.
0
=0.54 . 
Yuqoridagi jadvaldan ushbu kristall uchun koordinatsion son 6 ga teng, bu 
degani 1 ta ion atrofini 6 ta ion o’rab turishini anglatadi. 
NaCl kristallining radiusi natriyning radiusidan deyarli ikki barobar katta, 
shuning uchun ularning o’rtasida yana bir ionni joylashtirish uchun bo’sh joy 
qolmaydi, natijada ion kristallarda o’zaro bog’lanish energiyasi asosan, 
elektrostatik tavsifga ega bo’lib, bu energiya Modelung energiyasi deb ham 
ataladi. Kristalldagi ixtiyoriy I(i) va J(j) nomerli atomlar orasidagi bog’lanish 
energiyasini U
ij
deb ataylik, u holda i-nomerli ionning boshqa hamma atomlar 
bilan o’zaro ta’sirlashuv energiyasi: