O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T normuradov, B. E umirzaqov, A. Q tashatov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

23 
II BOB. QATTIQ JISM SIRTINING TUZILISHI 
 
2.1. Qattiq jismning elektron tuzilishi 
2.1.1. Qattiq jism yuza qatlamlarining tuzilishi 
1965-1970-yillarga qadar qattiq jismning deyarli barcha asosiy xususiyatlari 
uning hajmining holatiga, xususan, kimyoviy tarkibi va kristall tuzilishiga bog’liq 
deb qaralar edi. Ammo shu davrga kelib, qattiq jismlar juda ko’p fizik va kimyoviy 
xossalari uning yuza qatlamlarini tuzilishiga uzviy bog’liq ekanligi aniqlana 
boshlandi. Masalan: Qattiq jismlarning emission, optikaviy xususiyatlari 
korroziyaga uchrashi ayrim mexanik ta’sirlarga chidamliligi birinchi galda 
yuzaning kimyoviy tarkibi va kristall tuzilishiga bog’liq bo’lishi ilmiy 
tekshirishlarda o’z isbotini topdi. Hozirgi paytda qattiq jismlarning deyarli barcha 
fizik xususiyatlari, hattoki ayrim mexanik va kimyoviy xossalari ularning sirt 
xususiyatiga bog’liq ekan. Shu sababli 70-yillardan so’ng qattiq jism sirtlarining 
kimyoviy tarkibini elektron va kristall strukturalarini qattiq jism yuzasidagi 
nuqsonlarni o’rganish uchun takomillashgan yangi mexanizmlar va usullar tatbiq 
qilina boshlandi. Bu usullar sirt diagnostikasi usullari hisoblanib, bularga: ion 
sochilish spektroskopiyasi, ikkilamchi ion spektroskopiyasi, Oje elektron 
spektroskopiyasi, 
Rentgen 
fotoelektron 
spektroskopiyasi, 
ultrabinafsha 
fotoelektron spektroskopiya, kichik energiyali elektronlar difraksiyasi kabilar 
kiradi. 
Yuza qatlamlari alohida o’ziga xos bo’lgan murakkab xususiyatlarga ega 
bo’lgan kristall tuzilishga egadir. Sirt kristall tuzilishi qattiq jism hajmining kristall 
tuzilishidan keskin farq qiladi. Bunday farqlarning juda ko’p fizik va ximik 
sabablari mavjuddir. Hattoki ideal holatgacha tozalangan bir xil tarkibli kristallarda 
ham yuza va hajm xususiyatlari bir-birinikidan farq qiladi. Chunki hajmda 
joylashgan bitta kristall atomiga to’rt tarafdan boshqa atomlar o’z ta’sirini 
ko’rsatsa, sirtda joylashgan atomga esa uchta atom o’z ta’sirini ko’rsatadi. Uning 
yuqori tomonida atom bo’lmaganligi sababli kristall struktura ham hajmnikidan 
keskin farq qiladi. Bu esa o’z navbatida elektron struktura tizimlarni ham bir-

---

24 
biridan farq qilishini anglatadi. Qattiq jism sirtining o’ziga xos xususiyatlari 
quyidagilar hisoblanadi: 
1.Sirt ustida qatlamlar bo’lmaganligi sababli sirtdagi atomlar aro ta’sir 
kuchlari o’rganilganligi uchun sirt atomlari orasidagi masofa hajmdagiga nisbatan 
katta bo’ladi (2.1-rasm). 
2.Sirt qatlamdagi joylashgan atomlar orasidagi masofalar hajmga nisbatan 
kattaroq bo’lishi mumkin, ya’ni: 
a) 
Qatlamlar orasidagi masofaning o’zgarishiga relaksatsiya deyiladi. Bu 
faqatgina sirtdan 4-5 qatlamgacha cho’zilishi mumkin. 
b) 
Atomlar orasidagi masofaning o’zgarishi rekonstruksiya deyiladi. Bu 
faqatgina sirt qatlamida vujudga keladi. 
2.1-rasm. d
1
 va d
2
 atomlar orasidagi masofa, S
1
 va S
2
 qatlamlar orasidagi masofa 
Sirtdagi atomlar sonini hisoblash quyidagicha bo’ladi: 
Ikkita atom orasidagi o’rtacha masofa 2,5 Å= 2.5∙10
-8 
sm 
2.5∙10
-8 
sm
– 1 ta
1 sm – x ta 
X=
10
5
.
2
1
1
8



=4∙ 10
7 
ta