O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
- rasm. Kompaniyalarning kapitallashuvi (1999-2019 yy.)
Download 4.05 Mb. Pdf ko'rish
|
Iqtisodiyot nazariyasi
|
3.41- rasm. Kompaniyalarning kapitallashuvi (1999-2019 yy.)
291 Yettita superplatformalar, xususan Microsoft, undan keyin Apple, Amazon.com, Alphabet (Google kompaniyasining bosh kompaniyasi), Facebook, Tensent Holdings va Alibaba umumiy bozor qiymatining uchdan ikki qismini tashkil qiladi. Raqamli inqilob rekord vaqt ichida juda katta boylik keltirdi, ammo u asosan oz sonli davlatlar, kompaniyalar va shaxslar orasida toʻplangan.Shu sababli, siyosatning asosiy maqsadi nafaqat qiymat yaratish, balki raqamli iqtisodiyotning potentsialidan hamma foydalanishi uchun qiymatni saqlash yoki taqsimlashdir. Ma’lumotlarning iqtisodiy va ijtimoiy ta’sir sohasidagi oʻzgaruvchan kuchi hukumatlar, korxonalar va odamlar imkoniyatlardan foydalanishga moslashishi va xavf-xatarlardan qochishi kerakligini anglatadi. Mamlakatlar va turli manfaatdor tomonlarning raqamli transformatsiyani oʻzlashtirish qobiliyati juda farq qiladi va ularning rivojlanish darajasi va raqamli tayyorligiga bogʻliq. Rivojlangan mamlakatlar koʻp jihatdan resurslari va imkoniyatlari cheklangan mamlakatlarga qaraganda raqamli platformalarning tobora oʻsib borayotgan roliga qarshi kurashish uchun yaxshiroq jihozlangan. Mavjud imkoniyatlarning cheklanganligi nafaqat rivojlanmagan aloqa va koʻnikmalarning yetishmasligi, yoki texnologik, moliyaviy yoki logistika nuqtai nazaridan, balki mahalliy tarkibni yaratish bilan bogʻliq muammolar va me’yoriy-huquqiy va institutsional asoslar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Raqamli inqilob, avvalambor, raqamli asrda rivojlanishga hissa qoʻshish oʻrniga qiymatni yaratish va saqlab qolish uchun intilayotganlarga koʻproq foyda keltirishi xavfi mavjud. Jahon bugungi kunda kam rivojlangan va giperraqamlashgan mamlakatlar oʻrtasida tafovut mavjud. Masalan, kam rivojlangan mamlakatlarda har besh kishidan bittasi, rivojlangan davlatlarda esa har besh kishidan toʻrttasi Internetdan foydalanadi. Shunday qilib, vaziyat yaxshilanayotgan bir paytda, koʻplab rivojlanayotgan mamlakatlarda hali ham arzon va ishonchli raqamli aloqa yetishmasligi mavjud. Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda koʻplab kichik biznes egalari raqamli iqtisodiyotdan toʻliq foydalanish uchun zarur imkoniyat, koʻnikma va bilimlarga ega emaslar. Agar ular uyali telefonlar yoki Internetga kirish 292 imkoniga ega boʻlsa ham, ular oʻz bizneslarini rivojlantirish uchun bunday mablagʻlardan qanday qilib samarali foydalanishni bilmasliklari mumkin. Raqamli ma’lumotlar va ilgʻor texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari kabi sohalarda tafovut ancha katta. Jumladan, Afrika va Lotin Amerikasi birgalikda dunyodagi ma’lumotlar markazlarining 5%dan kamrogʻiga ega. Bundan tashqari, davlatlar oʻrtasida va ularning ichida elektron tijoratga tayyorlik darajasidagi katta tafovutlar elektron tijoratning afzalliklarini taqsimlash xavfini oshiradi. Raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy jugʻrofiyasi an’anaviy Shimol- Janub boʻlinishini aks ettirmaydi, bunda bitta rivojlangan mamlakat va bitta rivojlanayotgan mamlakat, AQSh va Xitoy barqaror ravishda yetakchilik qilmoqda. Shunday qilib, yuqorida aytib oʻtilgan global raqamli platforma landshaftida AQSh va Xitoyning ustunligiga qoʻshimcha ravishda, ular blockcheyn texnologiyalari bilan bogʻliq boʻlgan barcha patentlarning 75 foizini, IoT global xarajatlarining 50 foizini va bulutli hisoblashlar global bozorining 75 foizidan ortigʻini tashkil etadi. Shu sababli, raqamli rivojlanishning koʻplab sohalarida dunyoning qolgan qismi, ayniqsa Afrika va Lotin Amerikasi, AQSh va Xitoydan ancha orqada qolmoqda. Texnologik va bozor kontsentratsiyasining hozirgi tendentsiyalari rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarning raqamli iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi va boʻshliqni bartaraf etish uchun zarur boʻlgan texnologik oʻrganish jarayonlarda ishtirok etish qobiliyatiga ta’sir qiladi. 89 Raqamli ma’lumotlarni raqamli tahlil va tadbirkorlik imkoniyatiga aylantirish imkoniyati cheklangan davlatlar qiymat yaratish nuqtai nazaridan kamchiliklarga duch kelishmoqda. Sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlilidan keng foydalanish ushbu texnologiyalardan foydalanish qobiliyatiga ega boʻlganlar va ega boʻlmaganlar oʻrtasidagi texnologik tafovutni yanada oshirishi mumkin. Ilgʻor raqamli texnologiyalar rivojlanayotgan mamlakatlarda keng yoyilmagan. Mamlakatlar oʻzlarining texnologik imkoniyatlarini yanada rivojlantirishlari kerak, ammo koʻplab rivojlanayotgan davlatlar birinchi navbatda raqamli ma’lumotlarni yaratish va qoʻllab-quvvatlash uchun mahalliy manbalar sifatida asosiy ma’lumotlardan foydalanishga 89 https://unctad.org/en/pages/PublicationWebflyer.aspx?publicationid=2586 293 intilishadi. Biroq, bunday ma’lumotlar ularni raqamli intellekt va iqtisodiy imkoniyatga aylantirish uchun zarur boʻlgan raqamli texnologiyalar va bilimlarsiz deyarli foydasizdir. Raqamli iqtisodiyot oʻtish va unda qiymat yaratish uchun yetarlicha kuchli mahalliy raqamli sohalarni va imkoniyatlarni yaratish zarur. Dasturiy ta’minot sohasi ilgʻor mamlakatlar ishlab chiqarish samaradorligi va mehnat unumdorligini oshirish bilan birga, individual yechimlar va oʻqitish imkoniyatlariga ham ega. Rivojlanayotgan koʻplab mamlakatlarda raqamli tadbirkorlar asosiy raqamli texnologiyalarni mahalliy ravishda rivojlantirishda turli xil toʻsiqlarga duch kelishadi, ayniqsa ular oʻz faoliyatlarini kengaytirishga intilishsa imkoniyatlari cheklanadi. Raqamli tadbirkorlik ekotizimi va innovatsion rivojlanishning asosiy muammolari – bu kichik va odatiy boʻlmagan bozor, tadbirkorlarning bilim va tajribasi yetishmasligi, malakali va arzon ishchi kuchining yetishmasligi, moliyaviy imkoniyatlardan foydalanish cheklanganligidan iborat. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi mahalliy firmalar global platformalar tomonidan taqdim etiladigan raqamli xizmatlardan foydalanishlari mumkin. Ba’zi hollarda qidirish usullari, harakatlanish sharoiti yoki madaniy oʻziga xosliklar kabi mahalliy bilimlar mahalliy raqamli platformalarga foyda keltirishi mumkin, bu ularga mahalliy talabga muvofiq xizmatlarni taklif qilish imkonini beradi. Hindistonda “Ola Cabs”, Indoneziyadagi “Goek” va Pokiston, Turkiya, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikadagi “Karim” kabi nisbatan kam aktivlarga ega korxonalar ba’zi bir rivojlanayotgan bozor platformalari oʻrnatilgan transport kompaniyalari bilan raqobatlashishda tez oʻsishni namoyish etdi. Shunga qaramay, rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyatida bunday oʻsishga jiddiy toʻsiqlar mavjud. Mahalliy va mintaqaviy platformalarning kengayishi va global oʻyinchilar bilan raqobatlashishi qiyin. Bundan tashqari, global raqamli raqobatchilar raqamli bozorning istiqbolli segmentlarini allaqachon oʻzlashtirganliklari sababli, raqamli mahsulotlarni rivojlanayotgan bozorlarga yetkazib berish, odatda nisbatan yuqori rivojlangan mamlakatlarning raqamli platformalari strategiyalariga qaraganda koʻproq aktivlarni talab qiladigan analog-raqamli jarayonlarni aralashtirishni talab qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda zaif mahalliy ekotizimlar, mijozlar va xodimlarning texnik ma’lumotlari pastligi va / 294 yoki jismoniy logistika muammolari tufayli raqamli platformalar hayotiy boʻlishi uchun qator innovatsion biznes modellaridan foydalanishi kerak. Bunga tarmoqdan tashqari quvvatlarni, ta’minot zanjiri jarayonlari va logistika infratuzilmasining murakkab va qiyin rivojlanishi kiradi. Bunday platformalar katta qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar, chunki ular xaridorlarning yuqori narxlarni toʻlashga tayyorligi va eng muhimi, ularning toʻlov qobiliyati nisbatan past boʻlgan sharoitda yuqori daromad keltirishi uchun harakat qilishlari kerak. Aslida, bu foydalanuvchi bazasini oʻsishini qiyinlashtiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda yaratilgan raqamli platformalar, ularning aksariyati innovatsion yoki oʻrnatilgan platformalar emas, balki tranzaktsion platformalar ekanligi bilan ajralib turadi. “Tranzaktsion” platformalar foydalanuvchilar oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri oʻzaro ta’sir oʻtkazish va tranzaktsiyalar uchun virtual muhitni yaratadi, innovatsion platformalar esa ilovalar va dasturiy ta’minot tarkibini ishlab chiqaruvchilar hamda kod ishlab chiquvchilar uchun muhit yaratadi. Innovatsion platformalar raqamli iqtisodiyot va rivojlanish oʻrtasidagi munosabatlar uchun koʻproq ahamiyatli, chunki ular kombinator innovatsiyalar va raqamli infratuzilma mahsulotlari uchun ekotizimlarni yaratadilar. Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda ishbilarmonlar va novatorlarning bunday muhim raqamli tarkibiy qismlardan foydalanish uchun zaruriy koʻnikmalari va imkoniyatlari boʻlmasligi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda intellektual qurilmalarning tarqalishini nazorat qilish yoki zaif rejalashtirish sharoitida iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish va biznesning tartibga solinishi cheklanganligi sababli firibgarlik, kiberhujum va maxfiylikni oshkor qilish xavflari mavjud. Ayrim, shu jumladan rivojlangan mamlakatlar, global raqamli kompaniyalar bilan oʻzaro hamkorlik qilish uchun zarur huquqiy va iqtisodiy pozisiyalarga ega emaslar. Monopoliyaga qarshi organlarni yaratgan rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday tashkilotlar nisbatan yangi va kichik boʻlib, tobora kuchayib borayotgan jahon iqtisodiyotida raqobat masalalarini koʻrib chiqish uchun cheklangan manbalarga ega. 295 Global raqamli platformalarni adolatli ravishda soliqqa tortish har qanday rivojlanish darajasidagi davlatlar uchun qiyinchilik tugʻdiradi, lekin rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda, rivojlanish uchun ichki resurslarni jalb qilish zarurati va shuningdek, ularning imkoniyatlari kamligi sababli soliq yigʻish jarayoni yanada keskinlashishi mumkin. Ular va eng yirik raqamli platformalar oʻrtasidagi kuch ham ularning foydasiga emas. Bundan tashqari, koʻpgina rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli platformalar mavjud emas, ammo ular aksariyat hollarda foydalanuvchi sifatida raqamli platformalar bozori qiymatiga katta hissa qoʻshadilar. Mehnat bozori institutlari rivojlangan taraqqiy etgan mamlakatlarda mehnat va ijtimoiy himoya siyosatini olib borish oson kechadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, umuman olganda, ijtimoiy himoya uchun zarur manbalar deyarli yoʻq. Va nihoyat, koʻplab rivojlanayotgan mamlakatlar raqamli transformatsiyadan foyda olish siyosatini ishlab chiqish va monitoring qilish bilan bevosita bogʻliq boʻlgan sohalarda ishonchli ma’lumotlar va statistikaning yoʻqligidan zarar koʻrmoqdalar. Raqamli ma’lumotlar va platformalarning tarqalishi rivojlanish uchun koʻplab yangi imkoniyatlarni yaratishi mumkin. Raqamli ma’lumotlardan rivojlanish maqsadlarida va ijtimoiy muammolarni, shu jumladan Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish bilan bogʻliq muammolarni hal qilish uchun foydalanish mumkin. Bu iqtisodiy va ijtimoiy natijalarni yaxshilashga yordam beradi va innovatsiyalar samaradorligini oshirish uchun harakatlantiruvchi kuchga aylanadi. Platformalar tomonidan taqdim etilgan infratuzilma aloqa, operatsiyalar, ma’lumot almashish va hamkorlik samaradorligini oshirishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi mahalliy firmalar global platformalar tomonidan taqdim etiladigan raqamli xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga ega boʻlishsa, katta foyda olishlari mumkin. Raqamli platformalar analog operatsiyalarga nisbatan tranzaktsion xarajatlarni kamaytirishi mumkin. Bu bilan esa ichki va tashqi bozorda, ayniqsa mikrofirmalar va kichik va oʻrta korxonalar uchun imkoniyatlar yaratadi. Elektron tijorat platformalari bunday korxonalarga kichik ichki bozorlarni chetlab oʻtish, tadbirkorlik uchun toʻsiqlarni kamaytirish, 296 biznesmenlarni va shunga oʻxshash korxonalarni jalb qilish va kichik startaplarni moliyalashtirishning yangi manbalarini taqdim etish orqali eksport imkoniyatlarini ta’minlashi mumkin. Mavjud toʻlov va elektron tijorat platformalaridan foydalanish kichik va oʻrta korxonalarga, ayniqsa ular ma’lum bir bozorlarga xizmat qilsa, sotuv hajmini koʻpaytirishga imkon beradi. Demak, bunday korxonalar yangi mijozlarni jalb qilish uchun global elektron tijorat platformalaridan foydalanishi mumkin, ammo platformalar bilan raqobatlashmaydi. Ma’lumotlardan foydalanish orqali firmalar oʻzlarining jarayonlarini yaxshilashlari va talab qilinadigan mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilishlari va individuallashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish orqali mijozlarning ehtiyojlarini yaxshiroq qondirishlari mumkin. Tranzaktsiyalar va qidirish xarajatlari va bozor toʻsiqlarini kamaytirish orqali raqamli platformalar aktivlar yoki xizmatlarni taklif etuvchilarga (potentsial) iste’molchilar bilan bogʻlanishni osonlashtiradi. Bu nafaqat raqamli tovarlar, xizmatlar savdosi va vazifalar yangi turlarining paydo boʻlishiga olib keladi, balki an’anaviy savdo- sotiqning onlayn rejimda harakatlanishiga, xaridor va sotuvchilarni yaxshiroq bogʻlanishlari va mahsulot boʻyicha xabardorligini oshirish uchun turli xil raqamli platformalardan foydalanishga imkon beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda kompaniyalar va iste’molchilar uchun potentsial foyda samaradorlikni oshirishdan chuqur ixtisoslashuv va mehnat taqsimotiga qadar oʻzgarishdan tortib, barcha manfaatdor tomonlar uchun katta assortiment va oldindan kutuladigan foyda, shuningdek, xom ashyo va tayyor mahsulot narxlari va narxlarining pasayishidan iborat. Iste’molchilar uchun raqamli platformalar arzonroq narxda tovarlar va xizmatlarning keng doirasiga va tanloviga kirishni ta’minlaydi va qulay xususiyatlarni, shuningdek individual tovarlar va xizmatlarni taqdim etadi. Iste’molchilar vositachilar yoʻqligi sababli tovarlar va xizmatlarni tezroq olish orqali qoʻshimcha qiymatga ega boʻlishlari mumkin. Umuman olganda, onlayn platformalarga murojaat qilish, ma’lum bir bozor segmentlarida raqobatlashadigan kichik firmalar, jumladan, sayyohlik bozori va yuqori qoʻshimcha qiymatli oziq-ovqat savdosi, shuningdek hududlardagi rivojlanayotgan mintaqaviy bozorlar qiymat zanjiri uchun foydali boʻlishi mumkin. Ushbu segmentlar va bozorlar nisbatan kichikdek tuyulishi mumkin, ammo bunday tarmoq platformalari 297 ishlab chiqaruvchilarga koʻproq mijozlarni jalb qilishga va koʻlam miqyosi va daromadlarini oshirishga yordam beradi. Ba’zi hollarda mahalliy ma’lumotlarga boʻlgan ehtiyoj mahalliy foydalanuvchilarga yaxshiroq xizmatlarni taqdim etish uchun oʻsha joyning oʻzidagi platformalarga ustuvorlik beradi. Boshqa hollarda, ba’zi platformalar “global-lokal” deb hisoblanadi. Masalan, Facebookning tarmoq ta’siri umuman olganda globaldir, Uberning ta’siri esa asosan u ishlaydigan har bir shaharda amal qiladi. Demak, global miqyosdagi mahalliy platformalar tarmoq effektlarini yangi maydonga kirganda koʻpaytirishi kerak va shuning uchun ular oʻzlarining barcha xizmatlarini taqdim etishda lokal platformalarga qaraganda mahalliy raqobatga koʻproq duch kelishi mumkin. Agar kirish mumkin boʻlsa, global raqamli platformalar innovatsion va raqamli korxonalarni barpo etadigan infratuzilmani taqdim etish orqali foydali boʻlishi mumkin va shu bilan mahalliy tadbirkorlik uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Raqobatbardoshligi nuqtai nazaridan rivojlanayotgan mamlakatlardagi rivojlanmagan raqamli infratuzilma mahalliy yoki mintaqaviy raqamli platformalar uchun imkoniyat yaratishi mumkin. Masalan, bir qator vertikal bozorlarda mintaqaviy platformalar allaqachon global platformalar bilan raqobatlashmoqda, ayniqsa elektron tijorat sohasida (masalan, Amazon.com bilan Flipkart), turizm va mehmonxonalarni band qilish (Jumia travel bilan Airbianby yoki Hotels.com), multimedia oʻyin-kulgi sohasida («Ayrocotv» bilan «Netflix» yoki «YouTube») va mobil taksi xizmatlari (“Litlle cab” “Uber”). Ushbu segmentlarda rivojlanayotgan mamlakatlar shaharlaridagi raqamli ekotizimlarning global platformalar tomonidan boshqariladigan pogʻonaga nomutanosibligi, ma’lum darajada, mahalliy va mintaqaviy platformalar uchun himoyalangan bozor boʻshliqlarini ochishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda startaplar oʻsishining asosiy yoʻli bozorning yangi segmentiga kirish (raqamli innovatsiya) yoki global platformalar xizmat koʻrsatishni istamaydigan (differensiasiya) bozorlarni topishdir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli platformalar nomukammal va parchalanmagan analog infratuzilma uchun xizmat koʻrsatadigan raqamli mahsulotlar segmentlarida raqobatlashishga eng 298 yaxshi imkoniyatga ega, ular raqobatdosh mahsulotni taklif qilishlari mumkin. Raqamli platformalarda ishlarning oʻsishi, xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarda, ish oʻrinlarining moslashuvchanligini va ishga joylashish imkoniyatini yaratadi. Rivojlanayotgan ayrim mamlakatlarda olib borilayotgan siyosat va amaliyotlar raqamli iqtisodiyotda ishtirok etish uchun potentsial birinchi qadam sifatida AKT xizmatlari va ish joylari bilan ta’minlash uchun ijtimoiy mas’uliyatli autsorsingni qoʻllab- quvvatlamoqda. Yuqorida muhokama qilingan imkoniyatlar oʻz-oʻzidan paydo boʻlmaydi va barchaga foyda keltirmaydi. Rivojlanish manfaati uchun global elektron tijorat platformalaridan rivojlanayotgan mamlakatlarda nafaqat chet el tovarlarini sotib olish va import qilish, balki mahalliy ishlab chiqarish va eksportni qoʻllab-quvvatlash uchun foydalanish kerak. Ushbu sohadagi oʻzgarishlarni tahlil qilish uchun statistik ma’lumotlar mavjud emas, ammo rivojlanayotgan mamlakatlarda global elektron tijorat platformalaridan foydalanish asosan importning oshishiga olib keladi degan xavotir mavjud. Rivojlanayotgan mamlakatlar global platformalarda taqdim etilayotgan raqamli xizmatlardan toʻliq foydalanishlari uchun tadbirkorlar xaridor va sotuvchilar kabi xizmatlardan erkin foydalanishlari kerak. Koʻpgina platformalarga kirish hamma joyda hamon bir xil emas. Cheklangan kirishning keng tarqalgan omili bu xalqaro toʻlov yechimlarining yoʻqligidadir. Global elektron tijorat platformalari integratsiyalashgan toʻlov yechimlarini taklif qiladi, ammo koʻplab rivojlanayotgan mamlakatlarda kompaniyalar kerakli bank hisob raqami yoki filialiga ega boʻlmaguncha ulardan foydalana olmaydi. Shunga oʻxshash assimetriyalar, masalan, Afrikaning Sahroi-Kabiridagi global bozorlarda mobil ilovalarni sotishda ham uchraydi. Afrikada eng katta reklama platformalari faqat arab, ingliz, portugal va frantsuz tillarida reklamalarni qabul qiladi, bu esa yangi xizmatlarning monetizasiya salohiyatini cheklaydi. Bundan tashqari, bozorda kontsentratsiyaning oshishi va unga global raqamli platformalarning ta’siri, adolatsiz biznes amaliyoti va renta daromadlarini oʻzlashtirishga yoʻnaltirilganlik bilan bogʻliq xatarlar 299 tashvishlantirmoqda. Asosiy muammo bozor kontsentratsiyasi dinamikasi bilan bogʻliq. Ba’zi global raqamli platformalar ma’lum sohalarda kuchli pozitsiyalarni egallashdi, jumladan, Google Internet qidiruv bozorining qariyb 90% ni tashkil qiladi; Global ijtimoiy media bozorining uchdan ikki qismini tashkil etadigan va dunyo mamlakatlarining 90% dan ortigʻida yetakchi ijtimoiy media platformasi Facebook hisoblanadi; Amazon.com esa global elektron tijorat chakana bozorining qariyb 40 foizini va Amazon Web Services orqali global bulutli infratuzilma xizmatlari bozorida ham shunga oʻxshash ulushni tashkil qiladi. Xitoyda Weixin tizimi (Tencent Holdingsga tegishli) 1 milliarddan ortiq faol foydalanuvchilarga ega va Alipey toʻlov yechimi (Alibaba egalik qiladigan) bilan birgalikda Xitoyning deyarli barcha mobil toʻlovlar bozorini egallab oldi. Alibaba Xitoyda elektron tijorat bozorining qariyb 60 foiziga ega. Bunday raqamli yetakchilar ustunliklarining tez oʻsishi qisman tarmoq samarasi; platformalarni ma’lumotlarni olish, kuzatib borish va tahlil qilish qobiliyati; foydalanuvchilar uchun boshqa platformaga oʻtishning narxi yuqoriligi natijasidir. Bu qisman platformalar tomonidan bozor pozitsiyalarini mustahkamlash, jumladan, potentsial raqobatchilarni jalb qilish, qoʻshimcha mahsulotlar yoki xizmatlar turlarini kengaytirish, tadqiqotlar va ishlanmalarga strategik sarmoyalar kiritishni qoʻllab- quvvatlash, ichki va xalqaro miqyosda siyosiy lobbizm, shuningdek, an’anaviy sektorlarda koʻp millatli korxonalar bilan strategik sheriklik asosida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning natijasidir. Uzoq muddatli rivojlanish nuqtai nazaridan, bu muvaffaqiyatli raqamli platformalar ma’lum miqyosdagi koʻplab rivojlanayotgan mamlakatlarga yetib kelganida, ular global oʻyinchilar tomonidan sotib olinadigan jozibador ob’yektga aylanishi mumkinligi bilan bogʻliq. Masalan, Lazada (Janubi-Sharqiy Osiyo) Alibaba platformasi tomonidan sotib olingan; Suk (Gʻarbiy Osiyo) - Amazon.com; Flipkart (Hindiston) - Walmart; va «99» (Braziliya) - «Didi Chusin». Rivojlanayotgan koʻplab mamlakatlarda raqamli innovatsion platformalarning yoʻqligi rivojlanishga muhim ta’sir etadi. Xususan, global innovatsion platformalarning ustun boʻlishiga olib keladi, bu esa rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor talablariga juda ham mos kelmaydigan texnologik innovatsiyalar yoʻllarini yanada mustahkamlaydi. 300 Global innovatsion platformalar global miqyosda eng katta talab va ta’sirni ta’minlaydigan texnologik chegaralarni ushlab turishni davom ettirishi mumkin. Bundan tashqari, ular hali ham aqlli ishlab chiqarishga oʻtmagan ishlab chiqarish korxonalari uchun mos keladigan sodda, arzon va ishonchli yangiliklarga qiziqishi dargumon. Natijada, koʻplab rivojlanayotgan mamlakatlarning raqamli iqtisodiyotdan orqada qolishi xavfi ortadi. Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda mahalliy raqamli innovatsion platformalarning paydo boʻlish potentsiali vaqt oʻtishi bilan bozorlar oʻsishi va global platformalarning innovatsion imkoniyatlari oshishi bilan kamayadi. Raqamli iqtisodiyotdan orqada qolgan davlatlar, agar ishlab chiqaruvchilarning katta qismi asosan boshqa jugʻrofiy hududlarga yoʻnaltirilgan texnologiyalarga ixtisoslashgan boʻlsa, mahalliy innovatsion ekotizimlarni rivojlantirish imkoniyatlarini yoʻqotishi mumkin. Platformalashtirishning tabiati va miqyosi rivojlanayotgan mamlakatlarda mikrofirmalar, kichik va oʻrta korxonalarga turlicha ta’sir qiladi. Raqamli texnologiyalarning sekin rivojlanishi bilim, motivatsiya, resurslar va tegishli tizimlarning yetishmasligini aks ettiradi. Masalan, ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlarda turizm sohasidagi bilimlarning yetishmasligi kichik mehmonxonalar, hatto yaxshi aloqa boʻlsa ham global tizimlarga ulanishning texnik imkoniyatlarini cheklaydi. Qishloq xoʻjaligida onlayn platformalardan foydalanish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir, chunki korxonalar salohiyatni oshirish, oʻqitish yoki boshqa texnik yordam koʻrinishida qoʻshimcha moliyaviy yordam olishlari yoki sifat standartlariga javob berishlari kerak. Yana bir dolzarb va munozarali masala shundan iboratki, qator sabablarga koʻra hukumatlar va raqamli platformalar turli xil nuqtai nazarlarga ega va ushbu masalada manfaatlar qarama-qarshiligi sabab ma’lumotlarning chegaralar orqali oʻtishi xavotirlidir. Mamlakatning fuqarolari, korxonalari va tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan ma’lumotlar qiymat yaratishda ishlatilishi mumkin boʻlgan raqamli iqtisodiyotning eng muhim iqtisodiy manbai boʻlganligi sababli, ma’lumotlarning suvereniteti, xalqaro miqyosda ma’lumotlarni boshqarish va undan foydalanish, ma’lumotlarni qayta ishlash orqali olinishi mumkin boʻlgan qiymatni ajratish bilan bogʻliq muammolar yuzaga keladi. Mavjud vaziyatda, foydalanuvchi ma’lumotlarini toʻplaydigan, ushbu 301 ma’lumotlarni boshqaradigan va pul ishlashi mumkin boʻlgan platform zarur. Natijada global raqamli platformalar ma’lumot toʻplash natijasida hosil boʻlgan qiymatni aniqlashda ustunlikka ega. Shuning uchun, oʻz hududida hosil boʻlgan ma’lumotlarni boshqarishni istagan mamlakat uchun yagona imkoniyat, uning chegaralari boʻylab ma’lumotlarning harakatlanishini cheklash boʻlishi mumkin. Koʻpgina davlatlar ma’lumotlarning ustidan nazoratni bekor qilishga shoshilmayaptilar va buning evaziga nima olishlarini bilmaydilar. Raqamli iqtisodiyotda ma’lumotlar tobora qimmatbaho manbaga aylanar ekan, mamlakatlar xorijiy firmalarga ma’lumotni cheklovsiz yigʻishga ruxsat berishga tayyor emaslar. Bundan tashqari, platformalarning global kontsentratsiyasida ma’lumotlarning erkin harakati odatda bitta yoʻnalishda harakatlanishni anglatadi. Ma’lumotlarning xalqaro harakati uchun toʻsiqlardan foydalanishda koʻrib chiqilgan boshqa sabablarga milliy xavfsizlik uchun qabul qilingan xatarlar, boshqa mamlakatlar tomonidan ma’lumotlarni egallab olish, buzib kirish xavfi va huquqni muhofaza qilish organlari uchun ma’lumotlarga oson kirish zarurati kiradi. Jugʻrofiy jihatdan, global ma’lumotlar qiymatini yaratish zanjirini shakllantirayotgan aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlar ma’lumotlar yetkazib beruvchilardir, va faqat ma’lumotlarning koʻp qismini egallagan platformalar va mamlakatlar uni qoʻshimcha qiymatga ega axborot mahsulotlariga aylantirishi mumkin, bu esa oʻz navbatida pul ishlashni anglatadi. Ma’lumotlarning global qiymati zanjirida, shuningdek reklama platformalari va bulutli infratuzilma xizmatlari provayderlari kabi ma’lum bir qiymat zanjirlarida rivojlanayotgan davlatlar boʻysunuvchi tomon boʻlib, qiymat va ma’lumotlar bir nechta mavjud platformalarda markazlashtiriladi. Bu esa yangi xalqaro qaramlikning paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin, ya’ni rivojlanayotgan davlatlar asosan AQSh va Xitoyga global raqamli platformalar uchun xom-ashyo yetkazib beruvchiga aylanib qoladi, shu bilan birga ushbu platformalarga bunday ma’lumotlar asosida olingan raqamli tahlil uchun toʻlashlari kerak. Koʻpgina mamlakatlarda soliqqa tortish raqamli iqtisodiyotda qiymatni saqlashning eng muhim usuli hisoblanadi. Raqamli platformalar tomonidan yuzaga keladigan katta qiyinchilik soliqlarning adolatli ulushini 302 toʻlamaslik uchun soliqlarni optimallashtirish usullaridan foydalanish qobiliyatidir. Raqamli platformalar baholash va oʻlchash qiyin boʻlgan katta miqdordagi nomoddiy aktivlarga tayanadi. Ushbu nomoddiy aktivlarni dunyo boʻylab harakat qilishi oson boʻlgani uchun, ular agressiv soliqni rejalashtirish imkoniyatlarini taqdim etadilar. Yana bir muammo shundaki, qiymat qayerda ishlab chiqarilayotgani haqida aniqlik yoʻqligidir. Raqamli iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan qiymatning katta qismi foydalanuvchi tomonidan yaratilgan ma’lumotlardan olinadi. Ushbu omillarning barchasi global platformalarga daromadlarni yuqori soliq stavkali yurisdiktsiyalardan past soliq stavkali yurisdiktsiyalarga oʻtkazish va shu bilan ularning amaldagi stavkasini pasaytirishga imkon beradi. Masalan, Alphabet va Facebookning 2017 yildagi foydasining uchdan ikki qismi AQSh tashqarisidan kelgan, ammo soliqlarning atigi 10 foizi chet elda toʻlangan. Koʻtarilgan platformalashtirish tendentsiyasi mehnat bozorining oʻzgarishi va bandlikning yangi shakllarining paydo boʻlishi bilan birga kechadi. Xususan, tobora koʻproq odamlar platformalarda individual pudratchilar yoki mustaqil ishchilar sifatida ishlamoqda. Aksariyat holatlarda, platforma egasi boshqa ish beruvchilar singari ish sharoitlari ustidan bir xil nazoratni ushlab tursa ham, individual ishchi-xodim ish bilan bogʻliq boʻlgan imtiyozlarning koʻpini yoʻqotib, mehnat munosabatlarining salbiy tomonlarini boshdan kechiradi. Bu koʻpincha shartnoma boʻyicha ish haqi eng kam ish haqiga nisbatan pastligidan dalolat beradi va ishchilar oldindan aytib boʻlmaydigan daromad oqimiga ega boʻlishlari va mehnat munosabatlariga xos boʻlgan himoya vositalaridan foydalanmaydilar. Raqamli iqtisodiyotda ushbu ish toifalarining tipologiyasi mehnat huquqlariga ta’sir koʻrsatishi mumkin boʻlgan munozarali masalaga aylandi. Sof iqtisodiy jihatlardan tashqari, shaxsiy hayot va xavfsizlik, demokratiya va axloqiy muammolar, ommaviy kuzatuv va raqamli mustamlakachilik xatarlari ortib bormoqda. Raqamlashtirishning afzalliklari avtomatik emas. Mamlakat rivojlanishni qoʻllab-quvvatlash uchun potentsialga ega, ammo har qanday amalga oshirilgan qiymat adolatli taqsimlanishi dargumon. Yakuniy ta’sir, yuqorida aytib oʻtilganidek, mamlakatlar va ularning manfaatdor 303 tomonlarining rivojlanishi darajasiga va milliy, mintaqaviy va xalqaro darajadagi siyosatlarga bogʻliq boʻladi. Raqamlashtirish rivojlanishning barcha darajalarida turgan davlatlar uchun asosiy siyosiy muammolarni yuzaga keltirdi. Bu asosan raqamli tengsizlik va bozor kuchilarining mavjud yuqori kontsentratsiyasidagi tafovutlar natijasidir. Raqamli iqtisodiyot uchun muqobil konfiguratsiyani topish zarur, bu yanada muvozanatli natijalarga hamda ma’lumotlar va raqamli intellektni ishlatishdan olinadigan foydani adolatli taqsimlashga olib keladi. Hukumat oʻyin qoidalarini belgilash orqali raqamli iqtisodiyotni shakllantirishda hal qiluvchi rol oʻynaydi. Faol siyosat raqamli iqtisodiyotni ijobiy yoʻnalishda harakatlantiradi va barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish uchun qoʻllab-quvvatlaydi. Bu amaldagi dasturiy va me’yoriy hujjatlarni moslashtirishni va boshqa sohalarda yangilarini qabul qilishni taqozo etadi. Raqamli iqtisodiyotda qiymat yaratish va uni saqlash uchun zarur boʻlgan arzon va ishonchli ulanishni ta’minlash diqqatni talab qiladi. Bu kam rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa qishloq va olis joylarda katta muammo boʻlib qolmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda mikrofirmalar va kichik va oʻrta korxonalar raqamli iqtisodiyotda samarali raqobatlashishi uchun tegishli axborot- kommunikatsiya texnologiyalari infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatiga ega boʻlishi kerak. Bunga hech boʻlmaganda mobil telefon aloqasi kiradi, lekin tobora qishloq joylarida ham ulanishning arzon narxlariga ega keng polosali aloqa ham boʻlishi kerak. Bundan tashqari, mikrofirmalar hamda kichik va oʻrta korxonalar (KOʻB) axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish uchun yordamga muhtoj. Mamlakatlar raqamlashtirish va platformalashtirishda ishtirok etishga va ular bilan bogʻliq imkoniyatlardan foydalanishga tayyorlikning turli bosqichlarida turibdi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda koʻproq odamlar va korxonalar raqamli iqtisodiyotning ishlab chiquvchilari, ishlab chiqaruvchilari va eksportchilari boʻlishlariga yordam berish uchun zarur boʻlgan salohiyatni kuchaytirishga harakat qilish kerak. 304 Elektron tijoratdan foyda olish uchun rivojlanayotgan davlatlar siyosatning bir qator yoʻnalishlari, xususan arzon narxlardagi AKT infratuzilmasi va xizmatlarini taqdim etish, toʻlov tizimlarini tashkil etish, savdo logistika tizimini takomillashtirish va savdoni osonlashtirish, elektron tijorat koʻnikmalarini rivojlantirishni ragʻbatlantiruvchi va moliyaviy imkoniyatlardan foydalanishni tartibga soluvchi me’yoriy asoslarni qamrab olishi kerak. UNKTAD tomonida tezkor elektron tijoratga tayyorlikni baholash kam rivojlangan va boshqa davlatlar uchun foydali boʻlgan boshlangʻich nuqta boʻlib, muammolarni bartaraf etishga yordam beradigan siyosatni takomillashtirish sohalarini aniqlab beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun raqamli iqtisodiyotning ishlab chiqarish qobiliyatini rivojlantirish juda muhimdir. Bu nafaqat raqamli platformalarni yaratish, balki raqamli tadbirkorlikni rivojlantirish va mavjud firmalarning raqamlashtirilishiga bogʻliq. Ba’zi davlatlar Xitoy va AQSh kabi dinamik platforma ekotizimini yaratishga muvaffaq boʻlishdi. Ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlar mahalliy platformalarni rivojlantirish boʻyicha aniq siyosatlarini ishlab chiqdilar. Masalan, Efiopiya xorijiy taksilarga buyurtma berish platformalariga kirishni ta’qiqlagani sababli, “Ride”, “Zay Ride” va “Etta” kabi bir qator muqobil xizmatlar paydo boʻldi, ular mahalliy, jumladan, internetning sekinligi, smartfonlar va mobil toʻlov tizimlarining pastligi kabi sharoitlarda ishlashga qodir. Keniyada Uber kabi xorijiy taksi buyurtma maydonchalari “Little Cab” kabi mahalliy kompaniyalarning raqobatiga duch kelmoqda. Boshqa mamlakatlarda global raqamli platformalarning ma’lum bir bozorga chiqmaslik haqidagi strategik qarorlari “Jumia Group” va “Suk” kabi mahalliy kompaniyalarning oʻsishi uchun yoʻl ochdi. Shu sababli, tartibga solish muhiti va bozor sharoitlariga qarab, mahalliy raqamli platformalar uchun rivojlanayotgan mamlakatlarda hayotiy tanlov bor, ammo ular miqyosni kengaytirishga intilishsa, qiyinchiliklarga duch kelishadi. Raqamli toʻlovlar, mikromoliyalashtirish va raqamli sogʻliqni saqlash uchun “soʻnggi mil” platformalari kabi mintaqaviy imkoniyatlar va rivojlanish tajribasi bilan birlashadigan raqamli mahsulotlar bozorlarini toʻgʻridan-toʻgʻri davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash maqsadga muvofiq. Hukumat, shuningdek, mintaqaviy innovatsion platformalar va 305 ekotizimlarni yaratishni qoʻllab-quvvatlashga intiladi. Muammo salohiyatga ega uzoq muddatli innovatsion yoʻllarni aniqlab, ochiq va samarali raqamli infratuzilmani yaratishdadir. Bu qisman mavjud mahalliy tizimlarning kengroq integratsiyasini, jumladan, uyali aloqa operatorlariga ichki va xalqaro miqyosda amaliy interfeyslarni ochish va/yoki yaxshilash uchun talablarni qoʻyish orqali amalga oshadi. Raqamli va tegishli sohalarda tadbirkorlikni rivojlantirish ichki qiymatni yaratishning kalitidir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, xususan, raqamli tovarlar va xizmatlar uchun mahalliy va/yoki mintaqaviy bozorlarda imkoniyatlar mavjud. Mintaqadagi turli guruhlar tomonidan yangi chuqur texnik bilimlar bazalarini yaratishni ragʻbatlantirishga qaratilgan siyosat olib boriladi. Bunda boshqa joyda koʻpaytirish qiyin boʻlgan, ma’lum bir joyda talab qilinadigan va nisbatan arzon narxlarda muayyan joyga koʻchirilishi yoki koʻpaytirilishi mumkin boʻlgan raqamli mahsulotlar uchun eng katta imkoniyat mavjud. Hukumatlar dasturiy marafonlar va dasturlash kurslari yoki texnoparklar kabi nufuzli loyihalarga, ustoz-shogird, oʻqitish va stajirovka dasturlari orqali tadbirkorlik bilimlarini yaratishga e’tibor qaratishadi. Shuningdek, ular ushbu sohada tadbirkor ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish usullarini ham koʻrib chiqishadi. Hunarmandlik, norasmiy aloqa va biznes modellarini yaratish ayollarga notijorat gender tafovutlarni yoki ayollarning axborot texnologiyalari va elektron tijorat loyihalarini boshlash yoki davom ettirishiga toʻsqinlik qiladigan ahloqiy me’yorlarni yengishga yordam beradi. Shu munosabat bilan, rivojlanayotgan mamlakatlarda ishbilarmon ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish uchun YUNKTADning “Ayollar uchun elektron tijorat” tashabbusi boshlangan. Raqamli iqtisodiyotda qiymat yaratish nafaqat kuchli raqamli sektorni, balki barcha sohalardagi korxonalarga raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini yaratishni talab qiladi. Kam rivojlangan mamlakatlarda bu, xususan, qishloq xoʻjaligi va turizmga tegishlidir. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga sarmoya kiritadigan firmalar nisbatan samarali, raqobatbardosh va foydali hisoblanadi. Biroq, rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda, koʻplab kichik biznes egalari biznesni yuritish uchun raqamli ulanishdan foydalanish qobiliyatiga, koʻnikmalariga va bilimlariga ega emaslar. 306 Ushbu muammoni hal qilishning bir usuli korxonalarni boshqarishning umumiy oʻquv dasturlariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini kiritishdir. Hukumat, shuningdek, raqamli platformalardan foydalanish boʻyicha mikrofirmalar, kichik va oʻrta korxonalarni kengroq oʻqitish uchun xususiy sektor bilan sheriklik qilishdan manfaatdor hisoblanadi. Ma’lumotlarga asoslangan global iqtisodiyotga bogʻliqlikning oʻsishini oldini olish uchun milliy rivojlanish strategiyalari ma’lumotlar qiymat zanjirlarida raqamli modernizatsiyani (qiymat yaratilishini) va mahalliy ma’lumotlarni qayta ishlash qobiliyatini oshirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak. Bu milliy siyosat raqamli ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatlarini kengayish xavflari va muammolarini yengib oʻtishni talab qiladi. Siyosatning asosiy muammolari ma’lumotlar egalari va boshqarish markazlarini aniqlash, iste’molchilarning ishonchini oshirish va ma’lumotlar maxfiyligini himoya qilish, chegaralar orqali ma’lumotlarning harakatlanishini tartibga solish va raqamli ma’lumotlarning rivojlanish potentsialidan foydalanish uchun zarur boʻlgan imkoniyatlar va bilimlarni shakllantirishni oʻz ichiga oladi. Raqamli ma’lumotlardan foydalanishning iqtisodiy afzalliklarini yanada teng taqsimlashni ta’minlash uchun bir nechta takliflar bildirilgan. Ba’zilar, shaxsiy ma’lumotlar bozorlari yoki ma’lumotlar trastlari orqali platformalarga taqdim etilgan ma’lumotlar uchun odamlarga pul toʻlashni taklif etsa, boshqalar esa yangi ma’lumotlarning asosi sifatida raqamli ma’lumotlarga kollektiv egalik qilish va raqamli ma’lumotlardan foydalanishni talab qilmoqdalar. Ushbu va boshqa variantlarni sinab koʻrish va ularning maqsadga muvofiqligini va tegishli afzalliklari va kamchiliklarini baholash kerak. Maxfiylik va ma’lumotlar xavfsizligi alohida e’tibor talab qiladi. Ma’lumotni suiiste’mol qilishdan himoya qilish uchun turli xil xavfsizlik choralari zarur. Shaxsiy ma’lumotlarni oʻgʻirlashning oldini olish uchun qonunlar va qoidalar zarur; shaxsiy ma’lumotlarni toʻplash, ulardan foydalanish, uzatish yoki yoʻq qilish maqsadlari va usullarini tartibga soluvchi qoidalarni belgilash va axborot biznes modellari butun jamiyat uchun foyda keltirishini ta’minlash darkor. 2018 yil may oyida kuchga kirgan Evropa Ittifoqining ma’lumotlarni himoya qilishning umumiy reglamenti bugungi kunda global ahamiyatga 307 ega boʻlgan ma’lumotlarni himoya qilishga eng keng qamrovli yondashuvni belgilaydi. Ma’lumotlarning xalqaro harakati ta’sirini muvozanatli tahlil qilish uchun turli mamlakatlar va hukumatlar, biznes, instituttlar va shaxslarning turli xil manfaatlarini hisobga olish kerak. Ushbu manfaatlar har doim ham bir-biriga toʻgʻri kelmasligi sababli, tafovut va qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. Hukumatlar ma’lumotlarning tarqalishini cheklash toʻgʻrisida qaror qabul qilishda shaxsiy hayot va fuqarolarning himoyasi, xavfsizlik va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi va bozor raqobatining kuchayishi inobatga olishi kerak. Yakuniy natija siyosatining tanloviga bogʻliq. Turli davlatlar ma’lumotlarning erkin harakatlanishidan tortib, ma’lumotlarni mahalliylashtirish amaliyotiga qadar turli xil rejimlarni qoʻllaydilar. Raqamli iqtisodiyotda tarmoq ta’siri va bozor kontsentratsiyasi tendentsiyasi nuqtai nazaridan raqobat siyosati muhim ahamiyat kasb etadi. Mavjud mexanizmlar raqamli asrda bozorda raqobatni shakllantirish va raqobatni qoʻllab-quvvatlash vazifasini bajarishi kerak. Hozirgi vaqtda monopoliyaga qarshi tartibga solishda ustunlik yuqori narxlar nuqtai nazaridan iste’molchilar ziyonini aniqlashga asoslangan. Masalan, iste’molchilarning shaxsiy hayoti, shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish, iste’molchilar tanlovi, bozor tuzilishi, xizmat koʻrsatuvchi provayderlarni oʻzgartirish qiymati va sotuvchiga bogʻliqlik effekti hisobga olinishi kerak. Raqamli dominant ishtirokchilar uchun raqobat toʻgʻrisidagi qonunchilikning samaradorligini oshirishning tegishli bozorni sinchkovlik bilan aniqlash, bozorning potentsial suiiste’mollikni baholash va taklif qilingan birlashuvlarni koʻrib chiqishda qoʻllaniladigan vositalarni yangilash kabi turli xil usullari mavjud. Koʻrsatiladigan xizmatlarni davlat xizmatlari bilan taqqoslash mumkin boʻlgan darajada, ba’zi hollarda tartibga solishni barcha korxonalar uchun ochiq va teng ravishda kirishni ta’minlash vositasi sifatida koʻrish kerak. Qaysi variant tanlanmasin, rivojlanayotgan davlatlar raqobat siyosatining imkoniyatlarini kuchaytirishlari kerak. Soliqqa tortish raqamli iqtisodiyotda qiymatni saqlash bilan bogʻliq boʻlgan yana bir muhim sohadir. Jadal rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyotdagi davlatlar eng yirik raqamli platformalar uchun soliqlarni kamaytirilishining oldini olish uchun soliq huquqlarini taqsimlashni qayta 308 koʻrib chiqmoqdalar. Hozirgi paytda daromad soligʻi qayerda va qanday qiymatda yaratilganligi oʻrtasida nomuvofiqlik mavjud. Rivojlanayotgan davlatlar birinchi navbatda global raqamli platformalar uchun bozor boʻlib xizmat qilayotgani hamda ularning foydalanuvchilari qiymat va foydani yaratishga katta hissa qoʻshar ekan, ushbu davlatlarning rasmiylari bunday platformalar tomonidan yaratilgan qiymatga soliq solish usullarini izlamoqda. Dunyoning aksariyat mamlakatlarida raqamli iqtisodiyotda soliqqa tortish bilan bogʻliq siyosiy harakatlar asosan korporativ va eng yirik raqamli platformalarni soliqqa tortishga qaratilgan. Biroq, Afrikaning ba’zi davlatlarida Internetdan foydalanuvchilar va mobil toʻlov tizimlarini soliqqa tortishga koʻproq e’tibor qaratilgan. Soliqqa tortishning ushbu turi hukumat uchun jozibador boʻlishi mumkin, ammo agar u faol Internetdan foydalanuvchilar sonini kamaytirish orqali iqtisodiy faoliyatning pasayishiga olib kelsa, aksincha, samarasiz boʻladi. Raqamlilashtirish bandlik va mehnat sharoitlariga, shuningdek ish oʻrinlarining soni va sifatiga jiddiy ta’sir koʻrsatishi mumkin. Raqamli transformatsiyaning jadal sur’ati siyosatchilar va odamlardan texnologiyaga asoslangan mehnat bozoridagi oʻzgarishlarga moslashish uchun tezkor choralarni talab qiladi. Mehnat tabiati oʻzgarganda va ayrim ish oʻrinlari tugatilganda yangi ish oʻrinlari paydo boʻlishi bilan odamlar oʻz faoliyati davomida yangi bilimlarga ega boʻlishlari kerak. Bu masalalar, shuningdek, siyosat boʻyicha hukumatlararo ekspertlar guruhining qonunchilik va hayotiy raqobat boʻyicha yigʻilishlarida muhokama qilinadi. Siyosiy choralar texnologik oʻtish davrida ishidan mahrum boʻlganlar yangi sharoitlarga moslashishlari va koʻnikishlarinilari ta’minlashi kerak. Raqamli iqtisodiyotda qiymatni yaratish va saqlab qolish siyosatining muhim vositalaridan biri bu ishchilar oʻzgarishlarga tayyor boʻlishi va moslashishlari uchun umrbod oʻquv dasturlarini tashkil qilishdir. Shu sababli maxsus ijtimoiy himoya choralari va sugʻurta tarmoqlari ham muhimdir. Raqamli platformalardagi ishlarning oʻsishi, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda, ish oʻrinlarining egiluvchanligini va ishga joylashish imkoniyatini kengaytirishi mumkin. Shunga qaramay, ish sharoitlari va standartlari nuqtai nazaridan pasayish poygasi xavfi mavjud, buni yodda 309 tutish kerak. Bunda muhim masalalardan biri ish oʻrinlarini tasniflash bilan bogʻliq, ya’ni, xodim platformada ishlaydigan mutaxassismi yoki mustaqil ishchi hisoblanadimi degan savolga aniq javob boʻlishi kerak. Bu mehnat huquqlariga jiddiy ta’sir qiladi. Ish sharoitlarini yaxshilash uchun foydalanuvchida shartnomalarni qayta koʻrib chiqish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Raqamlashtirish mamlakatlarga ularning rivojlanish darajasi va raqamli tayyorligiga qarab turli xil ta’sir koʻrsatganligi sababli, ayrim mamlakatlar davlat siyosatining bir qator qonuniy maqsadlariga erishish uchun raqamli iqtisodiyotni tartibga solish uchun siyosiy maydonga muhtoj. Shu bilan birga, ma’lumotlarning himoyasi va xavfsizligi, ma’lumotlarning xalqaro harakati, raqobat, soliq va savdo kabi ayrim siyosiy muammolar mintaqaviy yoki xalqaro miqyosda yaxshiroq hal qilinishi mumkin. Shu sababli, tez sur’atlar bilan oʻsib borayotgan raqamli iqtisodiyotning afzalliklarini hozirda undan katta foyda koʻrmaydigan koʻplab shaxslar olishini ta’minlash uchun kelishilgan global harakat talab etiladi. Xalqaro savdo va rivojlanishda tobora muhim ahamiyat kasb etuvchi xalqaro ma’lumotlar harakatiga kelsak, ushbu sohadagi qoidalarni Jahon savdo tashkiloti va savdo bitimlari orqali xalqarolashtirishga urinishlar boʻldi. Ushbu masala boʻyicha fikrlarning xilma-xilligi qoʻshimcha tahlil qilish va taklif etilayotgan turli yondashuvlarni sinchkovlik bilan koʻrib chiqish zarurligini koʻrsatadi. Xususan, qonuniy davlat siyosatining maqsadlariga erishish uchun moslashuvchanlikni yanada koʻproq oʻrganish va muhokama qilish kerak. Ma’lumotlarga maxsus kirish raqobatdosh ustunlikka ega, bu daromadlarni taqsimlash, bozor kontsentratsiyasi va mamlakatlarning raqamli platformalarda qatnashishi va raqamli ma’lumotlardan foydalanishi uchun teng darajadagi sharoitlarning yetishmasligi bilan bogʻliq muammolarni keltirib chiqaradi. Ma’lumotlarning koʻp qirrali tabiatini hisobga olgan holda, bunday keng qamrovli munozara uchun eng mos forum qanday boʻlishi mumkinligini koʻrib chiqish ham muhimdir. Raqamli iqtisodiyotdan foydalanish uchun ma’lumotlarning uzluksiz ravishda uzatilishini ta’minlash juda muhim, ammo shu bilan birga tegishli imtiyozlar davlatlar va qiymat yaratishda ishtirok etadigan shaxslar 310 oʻrtasida teng taqsimlanishini ta’minlash ham muhimdir. Bundan tashqari, ta’sirlarni baholash iqtisodiy oʻsishdan tashqarida boʻlishi kerak va quvvat aloqalari, bogʻliqlik, ma’lumotlarning maxfiyligi va qiymatni saqlash bilan bogʻliq omillarni hisobga olishi kerak. Bu barcha tegishli jihatlarni hisobga olgan yangi, alternativ yondashuvlarni oʻrganishni talab qiladi. Jumladan, mamlakat darajasida har xil turdagi muhim ma’lumotlarga “egalik qilish” va nazorat qilish qoidalari oʻrnatilishi mumkin, ma’lumotlar mamlakat iqtisodiyoti va mamlakat ma’lumotlari bilan ishlashni xohlaydigan global raqamli platformalar bilan adolatli shart-sharoitlarni muhokama qilish uchun muhim vosita hisoblanadi. Bunday qoidalardan raqamli sohalarning rivojlanishiga koʻmaklashish, jumladan global korporatsiyalar bilan qoʻshma loyihalar orqali foydalaniladi. Download 4.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|