O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

1.12-rasm. Ma’muriyat uchun e-commerce 
4. 
Boshqa biznes modellari: 
 
D2C (Decentralized-to-Consumer) - «iste’molchilar oʻrtasidagi 
Blockchain 
texnologiyasiga 
asoslangan 
markazlashtirilmagan 
munosabatlar». 
 
G2B (Government-to-Business) - «hukumat va tijorat 
tashkilotlari oʻrtasidagi munosabatlar». Institutsional doirada yirik 
korporatsiyalar va moliyaviy institutlar ichki va xalqaro biznesni 
qulaylashtirish uchun moliyaviy ma’lumotlar almashishda Internetdan 
foydalanadilar. Ma’lumotlarning yaxlitligi va xavfsizligi elektron tijorat 
uchun dolzarb muammolardan sanaladi. 
 
P2P (Peer-to-peer) - “shaxslar oʻrtasidagi munosabatlar”. 
 
An’anaviy elektron tijorat bilan bir qatorda, 2013 yil t-tijorat –
mobil tijorat (m-commerce) atamalari ham qoʻllanilgan
17
.
17
 E Commerce – Essays – Hpandurang92 // Study mode. — 2013. 

---

45 
1.13-rasm. Peer-to-peer tizimi 
Shubhasiz, B2B elektron tijorat shakli harid ikki korxona oʻrtasida 
tuzilganda sodir boʻladi. Muvaffaqiyatli B2B kompaniyalari qatoriga 
marketing va sotish dasturlarini taklif qiluvchi HubSpot va kichik va oʻrta 
biznes uchun buxgalteriya dasturlarini ta’minlovchi Xero kiradi. 
Barcha 
muvaffaqiyatli 
hodisalar 
B2C 
elektron 
tijorat 
kompaniyalarida roʻy beradi. Bunda doʻkonlar iste’molchilarga mahsulot 
va xizmatlarini sotadilar. Onlayn xaridlar (shu jumladan dropshipping) 
odatda biznesdan iste’molchiga moʻljallangan modelda ishlaydi. 
C2C elektron tijorat iste’molchi mahsulotni toʻgʻridan-toʻgʻri 
sotganda paydo boʻladi. Bu, ayniqsa, soʻnggi oʻn yil ichida koʻzga koʻrinib 
qoldi. Depop, gumtree va shpock kabi saytlar oʻzlarining nomlarini 
ulkanlashtirdi. 1995 yilda tashkil topgan eBay hali ham bozorning 
etakchisi boʻlib, undan keying oʻrinda 2005 yilda tashkil etilgan Etsy 
bormoqda. 
Iste’molchining biznes modellari elektron tijoratda biroz kamroq 
uchraydi, bu iste’molchi kompaniyaga pul sotganda yoki unga pul 
kiritganda sodir boʻladi. 
Oʻz biznesini moliyalashtirish uchun kraudsoursingdan yoki 
Kickstarter kompaniyasidan foydalanadigan kompaniyalar C2B toifasiga 
kiradi. 
B2A turdagi elektron tijorat kompaniyalar va hukumat oʻrtasida 
onlayn ravishda tranzaktsiyalar amalga oshirilganda yuzaga keladi. Ushbu 

---

46 
sohada odatda ijtimoiy ta’minot, ish bilan ta’minlash va huquqiy hujjatlar 
kabi turli xil xizmatlar taqdim etiladi. Soʻnggi yillarda elektron hukumatga 
sarmoyalar koʻpayishi tufayli ushbu elektron tijorat turi koʻpaymoqda. 
Va nihoyat, C2A elektron tijorat turi jismoniy shaxslar va hukumat 
oʻrtasidagi barcha operatsiyalarni oʻz ichiga oladi. 
Bunga bir nechta misollar keltirish mumkin: 
 
Ta’lim – axborotni nashr etish va tarqatish, masofaviy oʻqitish; 
 
Soliq – soliq deklaratsiyasining shakllari va toʻlovlari; 
 
Sogʻliqni saqlash – tibbiy xizmatga toʻlovlar, uchrashuvlar. 
Elektron tijoratda logistika asosan buyurtmalarni bajarish bilan 
bogʻliq. Onlayn bozorlar va chakana sotuvchilar buyurtmalarni bajarish va 
tovarlarni etkazib berishning eng yaxshi, eng qulay usulini topishlari kerak. 
Kichik kompaniyalar odatda oʻzlarining logistika operatsiyalarini nazorat 
qiladilar, chunki ular qoʻshimcha kompaniya yollash imkoniyatiga ega 
emas. Aksariyat yirik kompaniyalar pudratchilarni yoki kompaniyaning 
logistik ehtiyojlarini qondiradigan pudratchi kompaniyani yollashadi
18
. 
Ommaviy qarashlardan farqli oʻlaroq, elektron tijoratga kirishda 
jiddiy toʻsiqlar mavjud. 
Elektron tijorat oʻziga xos afzalliklarga ega va ularni quyidagicha 
guruhlash mumkin: 
Tashkilotlar uchun global miqyos, xarajatlarni kamaytirish, ta’minot 
zanjirini takomillashtirish, biznesning doim ochiqligi (24/7/365), 
shaxsiylik, mahsulotni tezda bozorga chiqarish, raqamli mahsulotlarni 
tarqatishning arzonligi; 
Iste’molchilar uchun joy tanlamasligi, anonimlik, tovar va 
xizmatlarning keng tanlovi, shaxsiylik, mahsulotlar va xizmatlarning 
nisbatanarzonligi, tez etkazib berish, elektron sotsializatsiya; 
Jamiyat uchun xizmatlarning keng doirasi (masalan, ta’lim, sogʻliqni 
saqlash, kommunal xizmatlar), turmush darajasini oshirish, milliy 
xavfsizlikni takomillashtirish, raqamli tafovutni kamaytirish, tovarlarni / 
xizmatlarni onlayn ravishda sotish / buyurtma qilish avtomobil transportini 
va atrof-muhitning ifloslanishini kamaytiradi. 
Elektron tijoratning kamchiliklari: 
18
Kawa, Arkadiusz. Fulfillment Service in E-Commerce Logistics. — Logforum. — 2017. — С. 429–438.

---

47 
Tashkilotlar uchun loyihaning kompaniyaga aloqadorligi toʻgʻrisida 
tomonlarning shubhalari (salbiy anonimlik), internetda korxona faoliyatini 
qonuniylashtirish va faoliyatidagi ba’zi bir qiyinchiliklar; 
Iste’molchilar uchun Internet orqali sotiladigan xizmatlarga 
iste’molchilar ishonchsizligi
19
, tovarlarni qoʻl bilan «ushlash» mumkin 
emasligi, sotib olingan mahsulotni etkazib berishni kutish, tovarlarni 
qaytarishda mumkin boʻlgan qiyinchiliklar va xarajatlar, mahsulotlarni 
etkazib berish uchun qoʻshimcha xarajatlar; 
Jamiyat uchun firibgarlik uchun jozibador platforma (tarmoq 
xavfsizligi darajasining pasayishi), oflayn-tijorat korxonalarini bozordan 
siqib chiqarishi; 
Davlat uchun hisobning «kulrang» tizimini yuritishda davlat 
byudjetiga soliq toʻlovlarining toʻliq kelib tushmasligidan iborat. 
Elektron tijorat zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylandi. 
Iste’molchilar tobora koʻproq Internet orqali tovarlar sotib olmoqdalar va 
tijorat tashkilotlari oʻzlarining tadbirkorlik faoliyatlarida ushbu tarmoqning 
imkoniyatlaridan qandaydir tarzda foydalanmoqdalar. Internetda xarid 
qilishning birinchi sababi – haftaning etti kunida tunu kun xarid qilish 
imkoniyatining mavjudligidadir. 
Internetdagi internet doʻkonlarning 25 foizi WooCommercedan 
foydalanishmoqda. 2020 yilda AQShdagi onlayn iste’molchilarning 61 
foizi blogdagi tavsiyalar asosida xaridlarni amalga oshirishdi. Dunyo 
boʻylab Internet foydalanuvchilarining 93,5 foizi Internet orqali mahsulot 
sotib olgan. 
2040 yilga kelib barcha xaridlarning 95% elektron tijorat orqali 
amalga oshiriladi.
AQShda 2020 yilda eng ommabop boʻlgan elektron tijorat saytlari:
20
