O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

 

 

 

P

2

2

1

 м м

 

1

h

h

2

 

H

4

3

0

3.1 – rasm. Ikki 

naychali manometr 

---

 

18 

3-MA’RUZA 

 

МODDA SARFI VA MIQDORINI O’LCHASH. SUYUQLIK VA SOCHILUVCHAN 

MATERIALLAR SATXI BALANDLIGINI O’LCHASH . MODDALARNING TARKIBI, 

FIZIK XOSSALARINI NAZORAT QILISH VA MEXANIK  

PARAMETRLARNI O’LCHASH  

 

O’quv moduli birliklari:  

1.  O’zgaruvchan  va  o’zgarmas  bosimlar  farqi  ostida  ishlovchi  sarf 

o’lchagichlar. 2. Elektromanitli, ulьtratovushli va kalorimetrik sarf o’lchagichlar. 3. 

Suyuqliklar,  gazlar,  sochiluvchan  material-lar  va  donali  mahsulotlar  miqdorini 

o’lchash.  4.  Qalqovuchli,  gidrostatik,  elektrik,  radioizotopli,  ulьtratovushli  va 

radioto’lqinli satx o’lchagichlar. 5. Suyuqlik va sochiluvchan materiallar satxini turli 

xil  standart  signallarga  aylantirish.  6.  Gazoanalizator  va  xromatograflar.  7.  

suyuqlik  tarkibini  tahlil  kiluvchi  analizatorlarning  konduktometrik,  potentsiometrik, 

optik  va  boshqa  turlari;  8.  Suyuqliklarning  zichligi  va  qovushqoqligini  o’lchash 

asboblari;  9.  O’lchov-nazorat  asboblari:  potentsiometrik,  tenzometrik,  sig’imli, 

induktiv va boshqa sezgich asboblar. 

 

Sarf  o‘lchash  uchun  ishlatiladigan  asboblar  sarf  o‘lchagichlar  deb  ataladi. 

Moddaning  berilgan  kanal  kesimi  orqali  vaqt  birligi  ichida  o‘tgan  miqdori  modda 

sarfi deyiladi. Sarf o‘lchaydigan asboblar oniy sarfni o‘lchaydi va texnologik rejimlar 

(ayniqsa  uzluksiz  jarayonlarda)  ishining  barqarorligini  nazorat  qilishga,  texnologik 

jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va rejimni berilgan 

yo‘nalishda sozlashga imkon beradi. 

Moddaning hajmiy sarfi l/s, m

3

/s, m

3

/soat, massa sarfi esa kg/s, kg/soat, t/soat va 

hokazolarda  o‘lchanadi.  Asboblar  hisoblagichlar  (integratorlar)  bilan  ta’minlanishi 

mumkin, unda bu asboblar hisoblagichli sarf o‘lchagichlar deyiladi 

Modda  miqdorini  o‘lchaydigan  asboblar  hisoblagichlar  deb  ataladi. 

Hisoblagichlar o‘zlaridan o‘tgan modda miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) 

mobaynida  o‘lchaydi.  Uning  miqdori  hisoblagich  ko‘rsatkichlari  farqi  bilan 

aniqlanadi.  Modda  miqdori  hajmiy  (litr,  m

3

)  yoki  massa  (kg,  t)  birliklarida 

ifodalanadi.  Hisoblagichlar  bevosita  o‘lchash  asboblari  bo‘lib,  ularning  shkalasi 

bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha hisoblashni talab qilmaydi. 

Sanoatda  keng  tarqalgan  sarf  va  miqdor  o‘lchagichlar  ishlash  prinsipi  va 

tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruhlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarishda suyuqlik, bug‘ 

va gazlarning sarfini o‘lchaydigan asboblarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 

1)  bosim  farqi  o‘zgaruvchan  sarf  o‘lchagichlar;  2)  bosim  farqi  o‘zgarmas  sarf 

o‘lchagichlar;  3)  tezlik  bosimi  sarf  o‘lchagichlari;  4)  o‘zgaruvchan  sathli  sarf 

o‘lchagichlar; 5) induksion  sarf o‘lchagichlar; 6) ultratovushli sarf o‘lchagichlar; 7) 

kalorimetrik (issiqlik) sarf o‘lchagichlar; 8) ionli sarf o‘lchagichlar. 

O‘lchanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarf o‘lchagichlar suv, mazut ,bug‘, gaz 

va hokazolar sarfini o‘lchagichlarga bo‘linadi. 

Suyuqlik  va  gazlarning  miqdorini  o‘lchaydigan  hisoblagichlar  quyidagi  asosiy 

guruhlarga bo‘linadi: 

1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari. 

---

 

19 

Quyida  texnologik  jarayonlarni  nazorat  qilishda  keng  tarqalgan  usullar  va 

asboblar ko‘rib chiqilgan. 

Quvurlardagi  suyuqlik,  gaz  va  bug‘  sarfini  bosimlar  farqi  o‘zgaruvchan  sarf 

o‘lchagichlar bilan o‘lchash keng tarqalgan va yaxshi o‘rganilgan. Sarfni bunday usul 

bilan  o‘lchash  suyuqlik  yoki  gaz  o‘tayotgan  quvurda  kichik  diametrli  to‘siq-

diafragma (4.1– rasm,a), soplo (4.1–rasm,b), Venturi soplosi (4.1–rasm, c) va Venturi 

quvuri (4.1–rasm, d) o‘rnatish natijasida hosil bo‘ladigan modda potensial energiyasi 

(statik  bosimi)  ning  o‘zgarishini  o‘lchashga  asoslangan.  Kichik  diametrli  to‘siq 

vazifasini  bajaruvchi  toraytirish  qurilmasi  quvurga  o‘rnatilib,  mahalliy  torayishni 

hosil  qiladi.  Suyuqlik,  gaz  yoki  bug‘  quvurning  kesimi  toraygan  joyidan 

o‘tayotganida uning tezligi oshadi. Tezlikning, binobarin, kinetik energiyaning ortishi 

oqimning  kesimi  toraygan  joyida  potensial  energiyaning  kamayishiga  olib  keladi. 

Bunda  to‘siqdan  keyingi  statik  bosim  undan  oldingi  statik  bosimdan    kam  bo‘ladi. 

Shunday  qilib,  modda  toraytirish  qurilmasidan  o‘tishda  bosimlar  farqi  ∆P=P

1

-P

2

 

hosil  bo‘ladi.  Bu  bosimlar  farqi  oqim  tezligi  va  modda  sarfiga  mutanosib  bo‘ladi. 

Demak, toraytirish qurilmasi hosil qilgan bosimlar farqi quvurdan o‘tayotgan modda 

carfining o‘lchovi bo‘lishi mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr o‘lchagan 

∆P bosimlar farqi bo‘yicha aniqlanadi.