O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

Integral  baholash  usuli  -  ma’lum  integralni  rostlanadigan  parametrdan  chetga 

chiqishida hisoblashga asoslanib, differensial tenglamalarni yechishni talab qilmaydi. 

Rostlash sifatini chiziqli kvadratik va tuzatilgan kvadratik baholash usullari mavjud. 

Bu baholashlar rostlash jarayonining bir yo‘la ikki tomonini: so‘nish tezligi va o‘tish 

jarayonidagi rostlanuvchi parametrning chetga chiqish kattaligini ta’riflaydi. 

Chiziqli  integral  baholash  I

1

.  O‘tish  jarayonining  sifati  rostlanuvchi 

parametrning berilgan qiymatdan chetga chiqishi va rostlash vaqti orqali aniqlanadi. 

O‘tish  jarayonining  egri  chizig‘i  ostidagi  yuza  bu  ikki  faktorni  o‘z  ichiga  olib,  shu 

yuza qanchalik kichik bo‘lsa, qolgan shartlardagi rostlash jarayonining sifati shuncha 

yaxshi  bo‘ladi.  Rostlashning  vazifasi  tizimdagi  o‘tish  tavsifi  sifatining 

1

I

  chiziqli 

integral baholashning eng kichik qiymatini ta’minlashdan iborat: 

dt

I











1

 

Chiziqli  integral  baholashning  mezonning  kamchiligi  uning  nodavriy 

jarayonlarga  yaqin  bo‘lgan  jarayonlarni  ta’minlovchi  tizimlar  uchun  ishlatilishidir. 

Tebranishli  o‘tish  jarayonlarining  sifatini  baholash  uchun  bu  mezondan  foydalanib 

bo‘lmaydi,  chunki  o‘tish  jarayonining  musbat  yarim  to‘lqinlari  manfiy  yarim 

to‘lqinlar bilan almashib turadi; bu yarim to‘lqin-lar yuzasining ishorasi ham ketma-

ket qarama-qarshi ishoralar bilan almashinib turadi.  

Kvadratik integral baholash 

2

I

. Nodavriy va tebranishli o‘tish jarayonlari uchun 

rostlash  jarayonining  sifatini  kvadratik  integral  baholash   

2

I

  usulini  qo‘llash 

maqsadga muvofiqdir: 

dt

I







0

2

2



 

Bunday  baholash 

)

(

2

t



  egri  chiziq  va  abssissalar  o‘qi  bilan  cheklangan  yuzani 

hosil qiladi. 



 tengsizlikning ishorasi o‘zgarganda rostlanuvchi kattalikning berilgan 

qiymatining  chizig‘ini  ikki  tomonida  joylashgan  yuzalarining  mutloq  qiymatini 

jamlashga halaqit bermaydi. Alohida yuzalarning qiymatini hisoblashda ordinataning 

o‘rniga uning kvadratik qiymati hisobga olinadi. 

Kirish  signali  rostlanuvchi  ob’yektdan  o‘tish  vaqtida  deformasiya  va  kechikishga 

duch keladi. Chiqish kattaligi kirish signaliga  nisbatan amplituda bo‘yicha kamayib, 

faza  bo‘yicha  kechikadi.  Bu  hodisalarni  bartaraf  qilish  maqsadida  rostlanuvchi 

ob’yekt  avtomat  rostlagich  bilan  ta’minlanadi.  Rostlagich  sozlanishining  o‘zgarmas 

parametrlarida boshqaruvchi yoki rostlovchi ta’sir va rostlanuvchi kattalik o‘rtasidagi 

bog‘lanish  rostlash  qonuni  deyiladi.  Avtomat  rostlagichlar  diskret-impulsli  yoki 

uzluksiz harakatli bo‘ladi. 

Diskret  harakatli  avtomat  rostlagichlarning  chiqish  kattaligi  amplitudasi, 

chastotasi  va  davomliligi  rostlagich  kirishiga  keladigan  va  rostlanuvchi  kattalikning 

ayni qiymatiga bog‘liq bo‘lgan ketma-ket impulslardan iborat. 

---

 

44 

Uzluksiz harakatli avtomat rostlagichlarning kirish va chiqish kattaliklari o‘rtasida bir 

ma’noli funksional bog‘lanish mavjud. 

Odatda, uzluksiz  harakatli qurilmalar alohida tipaviy texnologik jarayonlarni rostlash 

uchun  qo‘llaniladi.  Diskret  harakatli  rostlagichlar  esa  tipaviy  jarayonlar  to‘plamini 

boshqarish  uchun  ishlatiladi.  Tipaviy  sanoat  rostlagichlarida  amalga  oshiriladigan 

rostlash qonunlari va ularning xusu-siyatlarini ko‘rib chiqamiz.