O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

So’roq gap. So’roq gapda so’roq ma’nosiga boshqa ma’no ham qorishgan holda bo’lishi mumkin:

1. 
   so’roqning o’zi: Halim keldimi?
   
2. 
   so’roq-hayrat: Halim keldimi?
   
3. 
   so’roq-taajjub: Yozda ham shunday yomg’ir yog’adimi?
   
4. 
   so’roq-mamnunlik: Halim tugatdimi-a?
   
5. 
   so’roq-gumon: Olib chiqarmikin?
   
6. 
   so’roq-taxmin: Sen Olim emasmisan?
   
7. 
   so’roq-darak: Tugatdimi? (Ko’rdingmi, tugatdi ma’nosida.)
   
8. 
   so’roq-buyruq: Tezroq jo’namaysizmi?
   

So’roq gap kutilayotgan javobga munosabatiga ko’ra uch xil:

1. 
   sof so’roq gaplar javob talab qiladi: Bugun qaerga borasan?
   
2. 
   ritorik so’roq gap javob talab qilmaydi va mohiyatan darak, shaklan so’roq gap hisoblanadi: Onani sevmaydigan odam odammi?
   
3. 
   so’roq-buyruq gap so’roq yo’li bilan buyurish ma’nosini ifodalaydi: Tezroq kelmaysizmi?
   

So’roq gap mazmun hajmiga ko’ra ikki xil:
1) umumiy so’roq. Bunda narsa yoki hodisa to’laligicha aniqlanadi: Bu nima? Bu kitobmi? Bunda javob kesimga tegishli bo’ladi.

3. 
   xususiy so’roq. Bunda narsa yoki hodisaning bir tomoni aniqlanadi: Bu qanday kitob? Kitobning varag’i qancha? Sen qaerdan kelding? Bunda javob so’roq olmoshi bilan ifodalangan kesimdan boshqa har qanday bo’lak bo’ladi.
   

So’roq gapda so’roq ma’nosi quyidagi vositalarga tayanadi:

1. 
   so’roq yuklamalari;
   
2. 
   so’roq olmoshlari;
   
3. 
   so’roq ohangi.
   

Buyruq gap. Buyruq gap tinglovchini biror predmetga biror ishni bajarishga undash, buyurish, qistash ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bunday ma’noviy ko’rinish turli-tumandir. SHunga ko’ra, buyruq gap o’z ichida har xil ko’rinishga ega bo’ladi.

1. 
   sof buyruq: Tez bor!
   
2. 
   buyruq-qistash: Borsang-chi!
   
3. 
   buyruq-iltimos: Menga ham bering.
   
4. 
   buyruq-maslahat: Yaxshisi, uyda qola qol.
   
5. 
   buyruq-tilak: Yashasin tinchlik.
   
6. 
   buyruq-chaqiriq: Olg’a!
   

Buyruq gapning bu turlari ohang jihatidan farqlanib turadi.
Buyruq gapning kesimi, odatda, buyruq maylining ikkinchi shaxs, ba’zan uchinchi shaxs shaklidagi fe’ldan bo’ladi: Bor! CHekilmasin! Kesim birinchi shaxs buyruq maylidagi fe’ldan bo’lganda, gap ohangidagi qat’iylik uni buyruq gapga aylantiradi: Nomus uchun kurashaylik!
Ba’zi hollarda aniqlik maylidagi yaqin o’tgan zamon fe’li ham buyruqni ifodalashi mumkin: Qani, jo’nadik!
Buyruq gap ko’pincha undalmali va undovli bo’ladi: 1. Hoy, tezroq yuringlar. 2. Bozor, bu yoqqa kel!