O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instit navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti energo-mexanika fakulteti
Download 1.51 Mb.
|
|
4 Iqtisodiy qism
4.1 Texnik iqtisodiy ko'rsatkichlar. Elektr taʼminotini loyihalashda elektr energiya istemolchilarini sifatli va ishonchli taʼminotni amalga oshirish uchun texnik iqtisodiy koʻrsatkichlar va iqtisodiy tejamkorlik muhim oʻrinni egallaydi. Texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlar bu korxona faoliyatini uning moddiy va ishlab chiqarish bazasi va resurslardan kompleks foydalanish nuqtai nazaridan tavsiflovchi koʻrsatkichlar toʻplamidir. Ushbu koʻrsatkichlarni hisoblash korxonaning ishlab chiqarishni oʻzi va ishchi kuchi, mashinalar, uskunalar, mahsulotlar sifati, mehnat resurslarini tashkil etish boʻyicha faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilishda amalga oshiriladi. Zavodda mavjud boʻlgan ishlab chiqarish uskunalarini ishlab chiqarishning mumkin boʻlgan maksimal hajmini qoʻshib, ishlab chiqarish quvvatini hisoblang. Ushbu koʻrsatkich haqiqiy hajmda oʻlchanadi: dona, rubl. Agar uskunalar har xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan boʻlsa, bu holda ishlab chiqarish quvvati har bir mahsulot turi uchun pul birliklari yigʻindisi sifatida hisoblanadi.Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsienti korxonadagi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini aks ettiradi. Toʻliq foydalanish bir yoki 100% ga teng. Qoida tariqasida, korxonalar ishlab chiqarish quvvatidan 100 foiz foydalanmaydi, chunki uskunalar taʼmirlanmoqda, ishchilar taʼtilda. Ishlab chiqarish quvvati 80% va undan yuqori boʻlgan korxonalar yuqori rentabellikka ega. Korxonaning texnik- iqtisodiy koʻrsatkichlari kontseptsiyasi korxonada barcha moddiy va ishlab chiqarish bazasini, shuningdek, kompleksdagi resurslardan foydalanishni hisoblovchi hisoblagichlar tizimini nazarda tutadi. Ushbu turdagi faoliyat mehnatni ishlab chiqarishni tashkil qilish , mahsulot sifatini, texnologiya darajasini, mehnat va boshqa resurslarni, doimiy va aylanma mablagʻlardan foydalanishni tahlil qilish va rejalashtirish, hamda texnik va moliyaviy rejani ishlab chiqish uchun asos boʻlib xizmat qiladi, Iqtisodiy meʼyorlar va standartlar. Korxonani va uning texnik-iqtisodiy darajasini toʻgʻri tahlil qilish va baholash uchun, ayniqsa, kompaniyaning asosiy koʻrsatkichlaridan foydalaning: texnik va iqtisodiy koʻrsatkichlari ilm-fan va texnologiyaning eng yuqori yutuqlariga toʻgʻri keladigan yoki mamlakatdan tashqarida va undan tashqarida boʻlgan mahsulotlarning ulushi; Hozirdanoq eskirgan va qayta tiklanadigan yoki butunlay toʻxtatiladigan mahsulotlarning ulushi; Korxonani avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash darajasi; Texnik inovatsiyalar va innovatsiyalar orqali ishlab chiqarish darajasini oshirish orqali korxona ishchilarining nisbiy va mutlaq kamayishi yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirish. Muayyan darajadagi korxonaning texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlari odatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiy va sifat oʻzgarishlarini, sanoatdagi texnik bazaning va jihozlarning darajasi va holatini, shuningdek asbob-uskunalardan foydalanishni tavsiflaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishda moddiy isteʼmol, jismoniy jihatdan ifodalangan mehnat mahsuldorligi , texnik uskunalar va zamonaviy texnologik jarayonlarni qoʻllagan holda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi ham oʻz ichiga oladi. Korxonaning texnik va iqtisodiy koʻrsatkichlari asosiy vositalar va quvvatlardan foydalanish darajasi jihatidan quyidagicha tavsiflanishi mumkin: (intensiv foydalanish (ushbu mablagʻlardan foydalanishning ruxsat etilgan maksimal muddati uchun chiqarilgan mahsulotlarning nisbati sifatida ifoda etiladi), keng miqyosda (amaldagi foydalanish muddati va asbob-uskuna va mablagʻlardan maksimal foydalanish muddati nisbati bilan belgilanadi) (Birinchi ikki koʻrsatkichning mahsuloti tomonidan belgilanadi). Iqtisodiyot tarmoqlari tomonidan aniq tizimda qurilgan korxonaning texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlari ularni hisob-kitob qilishning toʻgʻri metodologiyasi bilan birgalikda korxonada texnik va tashkiliy darajada tizimli taqqoslashni, ishlab chiqarish zaxiralarini aniqlash va istiqbolli va joriy rejalarni ishlab chiqishni takomillashtirish imkonini beradi. Korxonaning texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlari barcha sanoat korxonalari uchun umumiy boʻlgan va mehmonxona sanoatining ishlab chiqarish xususiyatlarini aks ettiradigan maxsus turlarga boʻlinadi. Umumiy turdagi indikatorlarga elektrifikatsiya va elektr toki bilan ishlash koeffitsientlari, ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi va mexanizatsiyalash darajasi va boshqa mezonlarga kiradi. Elektr ta'minotini loyihalashda elektr energiya istemolchilarini sifatli va ishonchli ta'minotni amalga oshirish uchun texnik iqtisodiy ko'rsatkichlar va iqtisodiy tejamkorlik muhim o'rinni egallaydi.Hisoblashlar jarayonida texnik iqtisodiy ko'rsatkichlar aniqlanadi va tanlanadi. Elektr inshoatlari uchun sarflanuvchi kapital mablag'lar ham iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri hisoblanadi. Yana bir muhim ko'rsatkich bu yillik ekspluatatsiya xarajatlaridir, bunga yillik amortizatsiya, xizmat ko'rsatish, joriy tamirlash uchun sarflanadigan va energiya isrofi uchun ketadigan xarajatlar kiradi. Amortizatsiya xarajatlari quyidagicha hisoblanadi Ua = Ea K Bu yerda Ea – yillik amortizatsiya koeffitsienti, uning qiymati tarmoq elementlariga qarab turlicha balgilanadi. K – element qo'rilmasi yoki inshoat narxi, ming so'm. Xizmat ko'rsatish va joriy ta'mirlash uchun sarf xarajatlar Uxk = Exk K Bu yerda Exk - xizmat ko'rsatish va joriy ta'mirlash yillik koeffitsienti . Energiya isrofi uchun xarajatlar qo'yidagicha hisoblanadi Upe = ∆W βτ Bu yerda ∆W – yillik energiya isrofi kVt soat βτ – 1 kVt soat energiyani yillik narxi. Yillik ekspluatatsiya xarajatlari Ue = Ua + Uxk +Upe Elektr ta'minotining ko'rib chiqilgan variantlarida hisoblash natijalariga asoslanib maqsadga muvofiq iqtisodiy samarador variantni aniqlash qiyin bo'lgan sharoitlarda ikkala variantlarni taqqoslash usulidan foydalanish mumkin. Bu usulda xarajatlarni qoplash muddati qo'yidagicha aniqlanadi Tk = (k2 – k1) / (Ue1 + Ue2) [yil] Hisoblash tartib qoidalariga asosan nominal qoplash muddati Tk = 7—8 yil teng bo'ladi. Texnik iqtisodiy ko'rsatkichlarning yana bir turi keltirilgan yillik sarf xarajatlar bo'lib, u yakuniy sarf xarajatlar sifatida qo'yidagicha aniqlanadi Zxk = En K + Ue Bu yerda En = 0.125 ga teng bo'lib, me'yoriy koeffitsient hisoblanadi. O‘z xarajatlarini koplash muddatini aniqlashda quyidagi holatlar kuzatiladi: AgarTok< Tnbo‘lsa kam ekspluatatsiya xarajatli va katta kapital mablag‘li variant tanlanadi. AgarTok> Tn bo‘lsa katta ekspluatatsiya xarajatli va kam kapital mablag‘li variant tanlanadi. AgarTok = Tnbo‘lsa ishonchliligi buyicha taqqoslanib maksadga muvofik variant tanlanadi. Variant 1 a)Kapital mablag‘ K=K`+Kl`=177+266 = 443 mln. so‘m b) Bir yilda elektr energiya isrofi narxi: Upe=Upe`+Upel`=17 +60 = 67 mln. so‘m /yil. v) Amortizatsiyaga chikimi transformator uchun Ea=0,063 Ua=K . Ea =443*0,063=28 mln. so‘m /yil; kuchlanishi10 kVgacha erda yotkizilgan kabel liniya uchun Ea=0,03 bo‘lganini hisobga olib Ua=K . Ea = 443. 0,03 = 13.3 mln. so‘m/yil; g) Xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashga chikim koeffitsienti transformator uchun Ea=0,03 Utr=K . Etr =443. 0,03 = 13.3 mln. so‘m/yil; kuchlanishi10 kVgacha erda yotkizilgan kabel liniya uchun Etr=0,015 bo‘lganini hisobga olib Utr=K . Etr = 443. 0,015 = 6.64 mln. so‘m /yil d) Ekspluatatsiyaga chikimlar Ue=Upe+Ua+Utr = 67+13.3+28+13.3+6.64=118.2 mln. so‘m e) Keltirilgan xarajatlar En=0,125 Z = En. K+Ue = 0,125 . 443 +118 = 173.37 mln. so‘m /yil Variant 2 a)Kapital mablag‘ K=K`+Kl`=197+266 = 463 mln. so‘m b) Bir yilda elektr energiya isrofi narxi: Upe=Upe`+Upel`=17 +60 = 67 mln. so‘m /yil. v) Amortizatsiyaga chikimi transformator uchun Ea=0,063 Ua=K . Ea =463*0,063=29 mln. so‘m /yil; kuchlanishi10 kVgacha erda yotkizilgan kabel liniya uchun Ea=0,03 bo‘lganini hisobga olib Ua=K . Ea = 463. 0,03 = 14 mln. so‘m/yil; g) Xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashga chikim koeffitsienti transformator uchun Ea=0,03 Utr=K . Etr =463. 0,03 = 14 mln. so‘m/yil; kuchlanishi10 kVgacha erda yotkizilgan kabel liniya uchun Etr=0,015 bo‘lganini hisobga olib Utr=K . Etr = 463. 0,015 = 7 mln. so‘m /yil d) Ekspluatatsiyaga chikimlar Ue=Upe+Ua+Utr = 67+29+14+14+7=131 mln. so‘m e) Keltirilgan xarajatlar En=0,125 Z = En. K+Ue = 0,125 . 463 +131 = 188.87 mln. so‘m /yil KTP va kabel liniyalarni tanlash bo‘yicha variantlarni taqqoslash
Natijalar birinchi variant foydasiga bo‘lib, ichki elektr ta’minoti buyicha loyihamiz uchun 1- variantni ko‘llaymiz. Download 1.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|