O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

Sul’fat kislota ishlab chiqarish 
usullari xaqida 
 
Xozirgi vaqtda dunyo bo’yicha Sul’fat kislotasi ishlab chiqarishning 2 xil usuli 
mavjuddir: 
1.Nitroza usuli; 
2. Kontakt usuli. 
Nitroza usuli 2 xil turga: 
a) Kamerali tur;
b) Minorali turga bo’linadi. 
Nitroza va kontakt usullarining bir-biridan asosiy farqi asosan SO
2 
gazini SO
3 
gaziga qanday oksidlashga bogliqdir. Nitroza usulida o’choq gazi tarkibidagi SO
2
yuqori bo’lmagan xaroratda suyuq fazadan iborat nitrozada absorbtsiyalanib, shu 

---

vaktning o’zida u, ya’ni SO
2
oksidlanib, suyuk fazada maxsuliy Sul’fat kislotasi hosil 
qiladi. Bu jarayonni sxematik tarzda qisqacha quyidagi reaktsiyalar bilan ifoda etish 
mumkin: 
SO
2 
+ H
2
O + NO
2 
= H
2
SO
4 
+ NO + Q
11
(2.13.) 
SO
2 
+ H
2
O + N
2
O
3 
= H
2
SO
4 
+ 2NO+ Q
12
(2.14.) 
2N
2
+ O
2 
= 2NO
2 
+ Q
13
(2.15.) 
NO
2 
+ NO = N
2
O
3 
+ Q
14
(2.16.) 
----------------------------------------------------------------------- 
2SO
2 
+ 2H
2
O + O
2 
= 2H
2
SO
4 
+ Q
15
(2.17.)
Bu reaktsiyalar majmuasidan ko’rinib turibdiki, azot oksidlari-NO, NO
2
, N
2
O
3
lar 
SO
2
gazini oksidlash uchun zarur bo’lgan kislorodni yetkazib beruvchi moddalar 
bo’lib xisoblanishi mumkindir. Boshqacha qilib aytganda, bu azot oksidlarini, nitroza 
usulining katalizatori deb atalishi ham mumkindir. 
Nitroza usuli sanoat miqyosida, avvalo meditsina maqsadlari uchun 15 asr 
boshlarida Angliyada oltingugurt bilan ammoniy selitrasini qo’shib qizdirilganda 
ajralib chiqadigan gazlarni idish devoridagi namlik orqali yutib, moysimon modda, 
ya’ni Sul’fat kislotasi olingandir; bu yerlarda soni juda ko’p mikdorida, ammo 
unumdorligi juda kam bo’lgan, qo’rg’oshindan yasalgan kameralar ishlatilganligi 
uchun bu texnologiya kamerali Sul’fat kislota olish deb ataladi. Bu vaqtda quyuqligi 
65% Sul’fat kislotadan iborat, ammo tarkibida juda ko’p iflos birikmalar, ya’ni azot
oksidlari, mish’yak, ftor birikmalari, Sul’fat qoldiqlari, qum va xokazolardan iborat 
bo’lgan Sul’fat kislota olishga erishilgan. 
XVIII asr boshlarida Angliyada bunday qurilmalarni unumdorligini oshirish 
maqsadida kameralar o’rniga Rashig xalqlari solingan minoralar ishlatila boshlandi; 
ularning unumdorligi kameralariga qaraganda bir necha o’n marotaba katta edi. 
SHunday qilib, minorali usul yaratilgandir. Rossiyada birinchi Sul’fat kislota 
qurilmalari 1803 yilga to’g’ri keladi. Minorali usulda 75% gacha quyuqlikga ega 
bo’lgan Sul’fat kislota olingan. Nitroza usuli bilan bundan yuqori kontsentratsiyaga 
ega bo’lgan Sul’fat kislota ishlab chiqarish mumkin emas, ya’ni oleum ishlab chiqarib 
bo’lmaydi. Bunday quyuq va toza Sul’fat kislota eritmasini faqat kontakt usuli bilan 
ishlab chiqarish mumkin. Kontakt usulida SO
2
ni SO
3 
ga oksidlash to’g’ridan-to’g’ri 
qattiq katalizator ishtirokida yuqori xaroratda (450
o 
S) gaz xolatdagi quyidagi gomogen 
reaktsiya bo’yicha amalga oshiriladi: 
SO
2(G) 
+ 0,5O
3(I) 
= SO
3(I) 
+ Q
16
(2.18.) 
Bu yerda hosil bo’lgan SO
3
(g)ni suv bilan yuttirib, Sul’fat kislotaning xoxlagan 
quyuqlikdagisini ishlab chiqarish mumkin:
SO
3(I)
+ H
2
O
(s)
= H
2
SO
4(C)
+ Q
17
(2.19.) 
Bu kontakt usuli ham asosan avval Angliya, so’ng Germaniya olimlari tomonidan 
topilgan. Xozirgi vaqtda butun dunyoda ishlab chiqarilgan Sul’fat kislotasining 97-
98% kontakt usuli bilan ishlab chiqarilsa, faqat 2-3% ginasi nitroza usuli bilan ishlab 
chiqariladi.