O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

10- Ma’ruza 
Elementar azot ishlab chiqarish texnologiyasi 
 
Reja
 
1. Atmosfera havosini ajratish usullari. 
2. Sovuqlik hosil qilish nazariy asoslari. 
3. Real gazlarni holat tenglamalari. 
4. Kriyogen qurilmalar tsikllari guruxlari. 
ATMOSFERA XAVOSINI AJRATISH USULLARI. 
Ximiya va metallurgiya sanoatlarida O
2
, N
2
, va bir qator inert gazlar-argon, 
kripton, geliy, neonlar toza xolatda keng kullanadi. Texnikada toza azot (sifati 
99,999% N
2
), texnik kislorod (sifati 99,5% O
2
) va texnologik kislorod ( 95-97% O
2
) 
ko’proq foydalaniladi. Bunday toza gazlarni olishni 2 xil usuli bor:
1. Kimyoviy .
2. Fizik. Kimyoviy usulga: 
1) Barcha O
2
ajraladigan kimyoviy reaktsiyalar kiradi: 
2)
SO
3
= SO
2
+ O,5O
2
- Q; (21.1).
2NO
2
= 2NO + O
2
- Q (21.2). 

---

Bularni amaliy jixatdan amalga oshirish kiyin, chunki aralashmalar ko’pdir. 
Kuydirilgan misni ustidan xavoni o’tkazsak: 
Cu +(0,5O
2
+N
2
)
XAVO
= CuO +N
2
(21.3). 
Bu usulni amalga oshirish uchun energiya ko’p sarflanadi. 
Piragollol orqali xavo aralashmasi utkazilsa, O
2
yutib qolinib, N
2
toza xolda 
chikadi;bu kimmat usuldir. 
Fizik usulga kuyidagilar kiradi: 
Xavoni komponentlarga ajratishni paramagnit usuli, 
Markazdan kochma kuch asosida ajratish. Komponentlar zichligi: 
N
2
= 1,25 g/l; O
2
= 1,44 g/l; 
Markazda azot, chetda O
2
ajralishi mumkin. Lekin bu usul xam qimmat, 
qo’llanilmaydi. 
Suyuq xavoni fraktsion bug’latish yoki kondensatsiyalash usuli. Buning uchun 
havoni deyarli suyultirish kerak; buni istib bug’latsak, temperaturasi pastrok bulgan 
komponent bug xolida ajralib chikadi, bunda birinchi bulib azot uchadi, chunki azot va 
kislorodning kaynash temperaturalari xar xil, azotniki -195,8
o
S bo’lsa, kislorodniki esa 
- 183
o
S atrofida (bosim bir atmosfera bo’lgan sharoitda). Bunda deyarli ikkala 
komponennt xam ajralib chikadi, chunki kaynash temperaturalari bir-biriga yakin 
bulgani uchun. SHu munosabat bilan texnikada xavoni ajratib, toza azot va kislorod 
olish uchun rektifikatsiya usuli kullaniladi. Rektifikatsiya - bu suyuk moddalarni kup 
marotaba buglatish vam suyultirish jaraenidir. Lekin rektifikatsiyani amalga oshirish 
uchun esa xavoni avvalom bor sovutib, suyuklikka utkazish kerak.