O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

Monokalg’tsiyfosfat. Ozuqabop 
monokalg’tsiyfosfat kavsh qaytaruvchi 
hayvonlar uchun yuqori sifptli ozuqa hisoblanadi; shu bilan bir paytda u kislotali 
reaktsiyaga ega bo’lganligi uchun silosli ozuqalarning konservantlari hisoblanadi. Uni 
yetarli darajada toza fosfat kislotalari – termik fosfat kislotasi yoki oldindan zararli 
qo’shimchalardan tozalangan ekstraktsion fosfat kislotasini apatit kontsentrati yoki 
bo’r bilan neytrallash orqali olinadi. Ekstraktsion fosfat kislotasini ftorsizlantirish soda 
yordamida amalga oshiriladi. Jarayonni amalga oshirish 20.3 – rasmda tasvirlangan 
sxemada amalga oshirilishi mumkin, lekin bunda barabanli reaktor o’rnida ikki o’qli 
shnekli aralashtirgich qo’llaniladi. Bundan tashqari, hosil qilingan massani quritishda 
kam eriydigan polifosfatlar hosil bo’lishini oldini olish maqsadida mahsulotni 
barabanli quritgichdan 15-20 minutda o’tishi tahminlanadi. So’ngra uni barabanli 
sovutgichda havo oqimida 30-40
O
S gacha quritiladi. Qolgan jarayonlar pretsipitat 
olishdagi kabi amalga oshiriladi. Bu usul bo’yicha tarkibida: 0,4% HCl da eriydigan 
50-51% P2O5 va 0,2% dan kam F bo’lgan 2-navli mahsulot olinadi. 

---

Yuqori sifatli mahsulot apatit kontsentrati yoki Qoratog’ fosforiti va termik 
fosfat kislotadan olingan qo’shaloq superfosfatni termik ftorsizlantirilishidan olinadi. 
Qo’shaloq superfosfatning yuqori kislotaliligi tabiiy fosfatning keyingi parchalanishi 
bilan bir vaqtda massaning yetarli darajada to’la ftorsizlanishini tahminlaydi. Mahsulot 
tarkibida: 55% dan ortiq foydali P2O5 va 0,2% dan kam F bo’ladi. 
Termik fosfatlar. Maydalangan tabiiy fosfat, soda va returlar donadorlangan 
aralashmasini 1100-1200
0
S da aylanuvchi pechlarda kuydirilib, sovutilib va 
maydalanib – termofosfatlar, shuningdek maydalangan tabiiy fosfat, ohaktosh va 
kvartsitlar aralashmasini marten yoki shaxtali pechlarda 1400-1450
0
S da kuydirib 
(qotishma holiga o’tkazilib), donadorlab, tez sovutilib, quritilib va maydalab – fosfatli 
qotishmalar olinadi. Termofosfat va fosfatli qotishma tarkibida boshlang’ich xom 
ashyo tarkibiga muvofiq holda o’simliklar o’zlashtiradigan 20 dan 42% gacha P2O5 
bo’ladi. Bunda umumiy P2O5 ning 90-98%i o’zlashadigan P2O5 hissasiga to’g’ri 
kelari va uni, asosan, tuprog’i kislotali (sho’rxok) yerlarga solinadi.
Fosfatlarni termik qayta ishlashda, ayniqsa, yuqorida aytib o’tilgan 
qo’shimchalar ishtirokida apatitning kristall panjarasi buziladi va dastlab 
trikalg’tsiyfosfat hosil bo’ladi, so’ngra u o’simliklarga o’zlashadigan boshqa 
birikmalarga aylanadi.
Fosfatlarni ishqorli parchalash texnologik jarayonning soddaligi va fosforli 
o’g’itlar olishning boshqa usullari uchun zarur bo’lgan kislotalarsiz amalga oshirilishi 
bilan farqlanadi, bundan tashqari tarkibida ko’p miqdorda qo’shimchalar, shu jumladan 
uch valentli metallar oksidlari tutgan quyi sifatli xom ashyolardan ularni boyitilmasdan 
foydalanish imkoniyatini beradi. 
Trikalg’tsiyfosfat, kremniy dioksid va sodadan iborat aralashmani kuydirish 
natijasida natriy-kalg’tsiy fosfat va kalg’tsiy ortosilikat hosil bo’ladi: 
Ca
3
(RO
4
)
2
+ SiO
2
+ 2Na
2
CO
3
= 2[Na
2
O*2CaO*’
2
O
5
] + 2CaO*SiO
2
+ 2CO
2
Kalg’tsiy fosfatlari va silikatlari 5CaO*’
2
O
5
*SiO
2
yoki Na
2
O*4CaO*’
2
O
5
*SiO
2
turidagi silikofosfatlar hosil qiladi; SaO ortiqcha va kam bo’lsa yoki SiO
2
qatnashmasa, tetrakalg’tsiyfosfat 4CaO*’
2
O
5
hosil bo’lishi mumkin. Bu barcha 
birikmalar limon kislotada ham, ammoniy tsitratda ham eriydi va shuning uchun 
ularning tarkibidagi P2O5 o’simliklarga o’zlashadi. 
Tarkibida fosfor miqdori ko’p bo’lgan cho’yanlardan po’lat olishda hosil 
bo’ladigan tomasshlak va Marten pechi shlaklari (martenli shlak) o’z tarkibiga ko’ra, 
termofosfat va fosfatli qotishmalarga o’xshaydi. Ulardan o’g’it ishlab chiqarish qattiq 
shlaklarni ezish va maydalashga asoslangan. Tomasshlak tarkibida 11-23% P2O5 va 
38-59% SaO, martenli shlak tarkibida esa 7-14% P2O5 bo’ladi. Ular tarkibidagi P2O5 
limon kislota va ammoniy tsitratda eruvchan bo’ladi. 
Xuddi shunday o’g’itlarga kalg’tsiy metafosfat [Sa(RO
3
)
2
] ham kiradi. Toza 
kalg’tsiy metafosfat tarkibida 71,7% P2O5, texnik mahsulotda esa – 65% gacha 
o’zlashadigan P2O5 bo’ladi. Ozuqa elementining yuqori kontsentratsiyali bo’lishi 
uning asosiy yutuqlaridan biridir. U ammoniy tsitratning neytral eritmasida eriydi, suv 
tahsirida esa sekinlik bilan suvda eruvchan monokalg’tsiyfosfatga aylanadi. Kalg’tsiy 
metafosfatni 275-300
O
S xaroratda kalg’tsiy digidrofosfatni suvsizlantirish orqali ham 
olinishi mumkin: 
nCa(H
2
’O
4
)
2
*H
2
O = [Sa(RO
3
)
2
]
n
+ 3nH
2
O 

---

Ohak yohud kalg’tsiy fosfat yoki digidrofosfat bilan 1000-1200
O
S xaroratda P2O5 ni 
(shuningdek metafosfat kislotani) tahsirlashtirilib ham kalg’tsiy metafosfat olinadi: 
nCaO + 2(HPO
3
)
n
= Ca(RO
3
)
2
+ nH
2
O 
nCa
3
(PO
4
)
2
+ 2nP
2
O
5
= 3[Ca(RO
3
)
2
]
n
AQSH da kalg’tsiy metafosfat shaxtali pechlarda ishlab chiqariladi. Pechga 
fosforit bo’lakchalari solinadi, u orqali pechning asos qismida joylashgan yondirish 
kamerasida fosforning yonishidan olingan qaynoq gaz o’tkaziladi. Hosil bo’lgan 
kalg’tsiy metafosfat suyuqlanmasi pechning ostiga oqib tushadi va davriy ravishda 
pechdan chiqarib turiladi. Uni sovutilganda qotadi, ezish va maydalash orqali mahsulot 
sifatidagi o’g’it olinadi.