O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

 
6 – MA’RUZA 
 
OZUQALI VA TERMIK FOSFATLAR 
 
Reja: 
1. Ozuqali kalg’tsiy fosfatlar 
2. Ftorsizlangan fosfatlar 
3. Pretsipitat ishlab chiqarish 
4. Monokalg’tsiyfosfat 
5. Termik fosfatlar 
Ozuqali kalg’tsiy fosfatlar. Kimyo sanoatida ishlab chikariladigan ko’p 
birikmalar, masalan, kalg’tsiy, natriy, ammoniy fosfatlar chorvachilikda keng 
qo’llaniladi. Ular bahzi mineral tuzlar bilan birgalikda hayvon hamda parranda 
ozuqalariga qo’shib beriladi. Tabiiy ozuqalar tarkibida fosfor miqdori kam bo’lganda, 
bunday fosfatli ozuqa qo’shimchasi hayvonlarning mahsuldorligini oshiradi – 
koramollar yaxshi o’sadi va semiradi, go’shtning sifati yaxshilanadi, sutdagi yog’ 
miqdori ortadi. 
Ozuqali fosfatlar o’g’itli fosfatlardan nafaqat ulardagi foydali komponentlar 
miqdorining ortiqligi, balki jonivorlar uchun zararli bo’lgan qo’shimchalar – ftor, 
mishg’yak, og’ir metallar birikmalarining miqdorining chegaralanganligi bilan 
farqlanadi. Odatda o’g’itli tuzlardagi, ftordan tashqari, bu qo’shimchalarning miqdori, 
ozuqali vositalar uchun belgilangan mehyor chegarasidan oshmasligi kerak. Fosfatli 
xom ashyodan o’tadigan ftorning miqdori esa belgilangan mehyordan birmuncha katta 
bo’ladi, shuning uchun, bahzi istisnolarga qaramay, ozuqali fosfatlar vazifasini bajara 
olmaydi. Ozuqali fosfatlar maxsus tayyorlanadi, bunda ularning olinish usullari tabiiy 
fosfatlar yoki ularning qayta ishlanish mahsulotlarini ftorsizlantirishga, shuningdek, 
termik fosfat kislota yoki ftorsizlantirilgan ekstraktsion fosfat kislota ishlatilishiga 
asoslangan. Jonivorlar ozuqali fosfatlarni oson hazm qilishlari uchun ular suvda 
eriydigan bo’lishi yoki kuchsiz kislotalarda erishi kerak; ular 0,4% li xlorid kislotada 
erisa, yaroqli hisoblanadi. Tabiiyki, barcha ozuqali fosfatlar o’g’it sifatida ham 
ishlatilishi mumkin. 
Mamlakatimizda mineral ozuqa sifatida ko’p miqdordagi kalg’tsiy fosfatlari – 
ftorsizlantirilgan fosfat (trikalg’tsiyfosfat), ozuqali monokalg’tsiyfosfat, ozuqali 
dikalg’tsiyfosfat (pretsipitat), suyak uni, shuningdek mono- va dinatriyfosfatlar, mono- 
va diammoniyfosfatlar, karbamid fosfati qo’llaniladi. Odatda, bir sutkada mayda 
hayvonlar (qo’y, echki va b.) ga 10-20 g, buzoqlarga 50-100 g va qoramollarga 100-

---

200 g karbamid fosfati yoki shunga ekvivalent miqdordagi boshqa ozuqali fosfatlar 
beriladi. 1 t karbamid fosfati yoki shunga ekvivalent miqdordagi boshqa ozuqali 
fosfatlar – sigirlardan sog’ib olinadigan sut miqdorini 8-10 t ga, go’shtni 5-6 ts gacha 
oshirib, 2,5 t oqsil o’rnini bosadi. Hayvonlar ozuqasiga bahzi birikmalardan juda oz 
miqdorida qo’shib berilganda ham yuqori samara beradi. Aminokislotalar, vitaminlar, 
antibiotiklar va mikroelementlar shunday birikmalar jumlasidandir. 
Suyak uni suyakni oldindan yog’sizlantirishi va suv bug’i bilan organik 
qoldiqlarni yo’qotilishidan so’ng maydalash orqali olinadi. Suyak uni tarkibida 30% 
dan kam bo’lmagan P2O5 va 40% dan kam bo’lmagan SaO bo’ladi. Ftorning miqdori 
oldindan chegaralanmaydi.