O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

Bolalarni maktabga tayyorlik darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar. 
Maktabgacha yoshdagi bola ta’limini bola o‘rganayotganini tushuna oladigan 
darajada qilish kerak. Bu fikrni tushuntirish uchun sodda misol keltiramiz. Bola 
oldiga gurunch solingan tog‘orachani qo‘yamiz. Bolaga shu tog‘orachadan 5 
qoshiq gurunch olishni taklif qilamiz. 5-6 yoshdagi bola uchun bu vazifa qiyinlik 
qilmaydi. U 5 qoshiq gurunchni xato qilmay oladi. Shundan keyin unga «Endi 
olgan gurunchingni tog‘orachaga qaytarib sol va sana» deymiz. Maktabgacha 
yoshdagi bola gurunchni harakatlarini sanab qaytarib soladi, u qoshiqlarning qay 
darajada to‘laligiga mutlaqo e`tibor bermaydi. Bola to‘rtgacha sanagandan keyin 

---

133 
«Necha qoshiq gurunch qoldi?» - deb so‘raymiz. «Bir qoshiq, - deb javob beradi u. 
Tekshirib ko‘rishni taklif qilamiz: Bola bilan birga gurunchni qoshiqqa (to‘ldirib) 
solamiz. Gurunch 3 qoshiq chiqadi. Nega bunday bo‘ldi, degan savol bolani 
boshini berk ko‘chaga tiqib qo‘yadi, chunki u mazkur faoliyatni bajarishda 
majburiy bo‘lgan ma’lum qonuniyatlarga amal qilamiz-da.
Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni shunday o‘qitish kerakki, uni o‘rab 
olgan tabiat (borliq) u uchun tushunarli bo‘lsin. Ota-onalar bunda unga yordam 
berib, muhim o‘zaro aloqalarni va o‘zaro bog‘lanishlarni ko‘rsatish, mulohaza 
yuritishga, solishtirishga o‘rgatishi kerak. Ko‘pchilik ota-onalar bolalarini eng 
oldin o‘ngacha, yigirmagacha va hatto yuzgacha sanashga o‘rgatadilar. Ularni 
ranjitishga to‘g‘ri keladi. Juda ko‘p holda bolalarning ota-onalari g‘ururlanadigan 
bunday «bilim» lari foydasiz bo‘ladi, chunki bola bunda sonning nomini va 
qatordagi taptibini mexanik ravishda yodlab oladi, odatda, bunda bolalarda sonlar 
haqida tasavvurlar mavjud bo‘lmaydi. Bolani sanashga qanday o‘rgatish kerak? 
Sanoq bola uchun ma’lum tartibda yodlab olingan so‘zlar majmuasi bo‘lmay, balki 
sanash sonning mazmunini bilganlikka asoslanadigan bo‘lishiga qanday erishish 
mumkin? Eng sodda va samarali metod predmetlarni qayta sanashdir. Buning 
uchun maxsus mashg‘ulotlarni tashkil qilishning hojati yo‘q. Bolaning kattalar 
bilan muloqoti vaqtida, bolalar o‘yinlari vaqtida sanoq bo‘yicha mashqlar uchun 
imkoniyatlar ko‘p. «Uy oldida nechta daraxt o‘smoqda? Gulpushtada nechta gul 
ochilgan? Mashinalar turadigan joydagi qizil mashinalar nechta? Qutidagi qalamlar 
nechta? Beshta tarelka, beshta qoshiq keltir. Nechta odam choy ichsa, shuncha 
piyola keltir (qo‘y)». Istalgancha kattalar bolalarga shunga o‘xshagan ko‘plab 
savollar berishlari mumkin yoki shunday topshiriqlar berish mumkinki, ularni 
bajarganda bolalar sanoq bo‘yicha mashq qilishsin. Ammo bolalarni predmetlarni 
qayta sanashga o‘rgatishda ma’lum qoidalarga amal qilishga to‘g‘ri keladi: qayta 
sanash vaqtida bola sonni tartibi bilan aytishi, har qaysi sonni bir predmetga mos 
keltirishi, qayta sanashda ham birorta ham predmetni qoldirmasligi va bir 
predmetni ikki marta qayta sanamasligi kekrak. Qayta sanashda sonni predmet 
surib quyilganda yoki qo‘l tekkandan keyingina aytish kerak. Aks holda bola 

---

134 
predmetni emas, balki o‘z harakatlarini sanashi mumkin. Shu qoidalarni yaxshi 
o‘zlashtirib olganidan keyingina predmetlarni ularga qo‘l tekkizmay sanashi 
mumkin. Sanash malakasini bola uchun qiziqarli bo‘lgan o‘yin bilan 
mustahkamlash mumkin. Boladan ko‘zlarini yumishini so‘rang, o‘zingiz esa bip 
necha marta chapak chaling yoki bolg‘acha bilan stolni bir necha marta uring. Bola 
ko‘zini ochib, siz necha marta chapak chalganingizni aytishi, miqdorini sanashi, 
stolda qancha predmet turgan bo‘lsa, shuncha marta chapak chalishi, bolaning o‘zi 
nechani o‘ylagan bo‘lsa, shuncha marta o‘tirishi yoki sakrashi, so‘ngra shu sonni 
aytishi, ular oldiga qo‘ygan predmetlaringizni sanashi, xonadagi bir xil 
predmetlarni (stullarni, pardalarni, piyolalar, gullarni va boshqalarni) sanashi 
mumkin.
Bola sanash ko‘nikmalarini o‘zlashtirganligini, sanash operatsiyalarini u 
qanchalik asosli bajarilishini qanday bilish mumkin? Buni amalga oshirish juda 
oson. Masalan, tugmalarni, yong‘oqlarni yoki boshqa predmetlarni qatorga qo‘yish 
yoki biror aniq rasm, geometrik figura shaklida yoyish va ular nechta ekanligini 
sanashni so‘rash. Sanashni yaxshi o‘zlashtirgan bola uchun bu topshiriq hech ham 
qiyinchilik tug‘dirmaydi. Chunki u bu sonni tashkil qiluvchi predmetlarning 
qanday joylashganligiga bog‘liq emasligini biladi.