О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Epchillik kabi murakkab psixofizik sifatni shakllantirish muammosi kо‘plab bahsli savollarni tug‘diradi. Mahorat muammosini eng tо‘liq va chuqur о‘rganish taniqli fiziolog N.A.Bernshteynga tegishli. U epchillikni chuqur tahlil qiladi va uni shaxsning boshqa fazilatlari qatorida epchillikning alohida о‘rnini qayd etib, uni psixofizik sifat emas, balki qobiliyat deb ataydi.
«Chaqqonlik bu harakatda har qanday pozitsiyadan chiqib ketish qobiliyatidir, ya’ni. har qanday paydo bо‘ladigan vosita vazifasini yengish qobiliyati:
1) tо‘g‘ri (ya’ni yetarli va aniq);
2) tez (ya’ni tez va samarali);
3) oqilona (ya’ni maqsadga muvofiq va tejamkor);
4) qobiliyatli (ya’ni qobiliyatli va faol) ».
Birinchi bosqich fazoviy aniqlik va harakatlarni muvofiqlashtirish bilan ajralib turadi, shu bilan birga ularni bajarish tezligi muhim emas.
Iqtidorning ikkinchi bosqichi - bu nozik fazoviy aniqlik va nozik fazoviy koordinatsiya, bu qisqa vaqt ichida amalga oshirilishi mumkin.
Uchinchi, eng yuqori darajadagi mahorat endi standartda emas, balki о‘zgaruvchan sharoitlarda namoyon bо‘ladi. Iqtidorning ushbu eng yuqori namoyon bо‘lishini о‘lchash - bu faoliyat shartlari keskin о‘zgarganda, talab qilinadigan javob choralarini topish va aniq bajarish uchun zarur bо‘lgan minimal vaqt. Shunday qilib, epchillik kо‘rsatkichlari vaqt, makon va harakatlarning aniqligi bо‘lishi mumkinligini aniqladik.
Harakatlarning darajadagi qurilish nazariyasiga kо‘ra, epchillik faqat asab tizimining yuqori, kortikal darajalariga xosdir, pastki darajalar esa faqat yordamchi, fon zaruriyatlari bо‘lib xizmat qiladi.
Yetakchi daraja asosan harakatlarning tо‘g‘riligini va topqirligini ta’minlaydi, fon darajalari buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi, birinchi navbatda harakatlarning tezligini tartibga soladi va ularning ratsionalligini ta’minlaydi. "U (epchillik) о‘z ifodasini faqat ma’no jihatidan eng boy, birinchi navbatda jismoniy mashqlar bilan ta’minlangan, ikkinchidan, biz о‘zgaruvchanlik yoki manevr deb ataydigan darajalarda topishi mumkin."
Chaqqonlik - bu bizning asab tizimimizning kо‘nikmalarga bо‘lgan munosabatini belgilaydigan sifat yoki qobiliyatdir. Dvigatellik qobiliyati darajasi odamning u yoki bu vosita mahoratini qanchalik tez va muvaffaqiyatli rivojlantirishi va uning naqadar yuqori mukammallikka erishishini belgilaydi. Ham jismoniy mashqlar, ham epchillik, shubhasiz, mashq qilinadigan fazilatlardir, ammo ikkalasi ham, boshqa tomon ham barcha qobiliyatlardan ustun turadi, ularni о‘ziga bо‘ysundiradi va ularning muhim xususiyatlarini aniqlaydi. "
V.S.Farfelning tadqiqotlari epchillik, oxir-oqibat, sifatli о‘qimishli va о‘qitilgan degan fikrni ham tasdiqlaydi. Uslubiy adabiyotlarda siz epchillikni tarbiyalashning ikki usulini kо‘rishingiz mumkin:
1) turli xil vosita qobiliyatlari va qobiliyatlarini tо‘plash;
2) о‘zgaruvchan muhit talablariga muvofiq harakat faoliyatini qayta tiklash qobiliyatini takomillashtirish.
Chaqqonlikni о‘rgatishning о‘ziga xos uslubiy metodlari sifatida quyidagi usullar tavsiya etiladi:
- odatiy bо‘lmagan boshlang‘ich pozitsiyalari bilan mashqlardan foydalanish;
- mashqlarni oynali bajarish;
- harakat tezligi va tezligini о‘zgartirish;
- mashq bajariladigan fazoviy chegaralarni о‘zgartirish;
- qо‘shimcha harakatlar bilan mashqlarning murakkablashishi.
Chaqqonlik quyidagi tarkibiy qismlarni о‘z ichiga oladi:
1) signalga reaksiya tezligi;
2) harakatlarni muvofiqlashtirish;
3) yangi narsalarni о‘zlashtirish tezligi;
4) harakatlarning bajarilishi va harakat tajribasidan foydalanish tо‘g‘risida xabardorlik.
Chaqqonlik kо‘rsatkichlari quyidagi omillarni о‘z ichiga oladi: tez о‘rganish qobiliyati; vosita tajribasidan foydalanish; о‘zgaruvchan vaziyatlarga tezda javob bering, masalan, muvofiqlashtirilgan tashqi о‘yinlarda