O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi tdpu tabiiy fanlar fakulteti “kimyo” kafedrasi

2.2. Metall va metallmas gidridlarining fizikaviy va kimyoviy xossalari va olinish usulari.
Fizikaviy va kimyoviy xossalari bo‘yicha har bir gidridning xarakteristikalari amalga oshiriladigan bog‘lanish turiga bog‘liq deb aytish mumkin. Masalan, gidrid anioni elektrofil markaz bilan bog‘langanda (umuman olganda u t o‘yinmagan uglerod atomi), hosil bo‘lgan birikma kimyoviy sintezda keng ishlatiladigan qaytaruvchi vosita sifatida o‘zini tutadi. Buning o‘rniga, gidroksidi metallar kabi elementlar bilan birlashganda, bu molekulalar zaif kislota (Bronsted kislota) bilan reaksiyaga kirishadi va o‘zlarini kuchli asoslar kabi tutadi, vodorod gazini chiqaradi. Ushbu gidridlar organik sintezda juda foydali. Keyinchalik, gidridlarning tabiati juda xilma-xil b o‘lib, ular diskret molekulalar, ion tipidagi qattiq moddalar, polimerlar va boshqa k o‘plab moddalarni hosil qilish qobiliyatiga ega ekanligi kuzatiladi. Shu sababli ular katalitik reaktsiyalarda qurituvchi, erituvchi, katalizator yoki oraliq moddalar sifatida ishlatilishi mumkin. Shuningdek, ular laboratoriyalarda yoki sanoat tarmoqlarida turli maqsadlarda bir nechta foydalanishga ega.
ЗСаН₂ + N₂ = Ca₃N₂ + ЗН2
2СаН₂ + ТiO₂ = 2СаО + Ti + 2H₂
ЗСаН₂ + 2КС1О₃ = 2КС1 + ЗСаО + ЗН₂О
СаН₂ + H₂S = CaS + 2H₂

Olinishi
Gidridlar o‘zlarining molekulyar shaklidagi vodorod boshqa element bilan birikkanida hosil bo‘ladi - kelib chiqishi metall yoki metall bo‘lmagan - to‘g‘ridan-t o‘g‘ri yangi birikma hosil qilish uchun molekulani dissotsiatsiya qilish orqali. Shu tarzda, vodorod birlashtiriladigan element turiga qarab kovalent yoki ionli bog‘lanishlarni hosil qiladi. O‘tish metallari bilan birlashganda, intervalgacha gidridlar fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarga ega b o‘lib hosil b o‘ladi, ular bir metaldan boshqasiga juda katta farq qilishi mumkin. Erkin shakldagi gidrid anionlarining mavjudligi osonlikcha sodir b o‘lmaydigan o‘ta og‘ir sharoitlarni qo‘llash bilan cheklanadi, shuning uchun ba‘zi molekulalarda oktet qoidasi bajarilmaydi. Ehtimol, elektronlarning tarqalishi bilan bog‘liq boshqa qoidalar ham berilmasligi mumkin, chunki bu birikmalar hosil b o‘lishini tushuntirish uchun bir nechta markazlarning bog‘lanish ifodalarini qo‘llash kerak.

Ishqoriy va ishqoriy- yer metallar yuqori haroratda vodorod bilan tuzsimon brikmalar – gidridlarni hosil qiladi: