O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o. Murtazayev, F. Axrorov

3.Ishlab chiqarishni intensivlashtirishning ko’rsatkichlari


Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish masalalarini o’rganishda intensivlik va intensivlashtirish darajasi, intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi tushunchalarini bir-birdan ajrata bilish lozim.
Intensivlik - bu qishloq xo’jaligi va uning ayrim tarmog’ining ma’lum vaqt ichida ishlab chiqarish vositalari bilan qay darajada ta’minlanganligini aks ettiradi.
Intensivlashtirish darajasi esa qishloq xo’jaligi va uning ayrim tarmog’ini xolisona o’sish sur’ati darajasini o’zida aks ettiradi.
Intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi esa mahsulotning ekin maydoni birligi hamda chorva mollari boshi soni hisobiga o’sishni o’zida aks ettiradi. Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish darajasi natura va qiymat ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Natural ko’rsatkich yordamida xo’jalikdagi tarmoqlar va ularning bir-birlari bilan qanchalik bog’langanligi hamda ayrim tarmoqchalar va ekin turlari bo’yicha qancha mahsulot yetshtirilganligini aniqlash mumkin.
Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish darajasini o’zida aks ettiruvchi natural ko’rsatkichlar quyidagilardan iborat:
1).Yer maydoniga to’g’ri keladigan energetika quvvati. Bu ko’rsatkich har 100 gektar yer maydoniga qancha texnika vositalari, avtomashina va boshqa qishloq xo’jaligi mashinalari to’g’ri kelishini ko’rsatadi;
2).Har gektar ekinzorga to’g’ri keladigan mineral va mahalliy o’g’it. Bu ko’rsatkich yerning iqtisodiy unumdorlik darajasiga ta’sir etish ko’lamini o’zida ifoda etadi;
3).Yer fondida ekin maydonlari hissasini ko’paytirish. Bu ko’rsatkich yerdan qay darajada foydalanilayotganligini ko’rsatadi;
4).Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarning umumiy yer maydoniga nisbati. Bu ko’rsatkich tuproqning iqtisodiy unumdorligi o’sish darajasini ifodalaydi.
Chorvachilikning intensiv rivojlanganligini aks ettiradigan ko’rsatkichlarning asosiylari quyidagilardan iborat.
1.Har bir bosh qishloq xo’jaligi hayvoniga to’g’ri keladigan qiymat ko’rinishdagi jonli va buyumlashgan mehnat sarfi. Har bir bosh hayvon hisobiga qancha ko’p ishlab chiqarish vositalari va bevosita mehnat xarajatlari to’g’ri kelsa, qoidaga muvofiq undan olinadigan mahsulot miqdori ham shuncha yuqori bo’ladi;
2.Har bir bosh qishloq xo’jaligi hayvoniga to’g’ri keladigan oziqa. Ma’lumki, chorva mollarini ilmiy asoslangan rasion asosida oziqlantirish ularning mahsuldorligini ortishiga olib keladi;
3.Chorvachilikni yuritish madaniyatini ko’tarish: maxsus qulayliklarga ega bo’lgan chorva binolarini barpo etish, ish jarayonlarini mexanizasiyalashtirish va elektrlashtirish, sanitariya va gigiyena sharoitlarini yaxshilash va boshqarish;
4.Chorvachilikda naslchilik bilan bog’liq ishlarni yaxshilash. Ma’lumki chorva mollarining nasli qancha yuqori bo’lsa, undan olingan mahsulot miqdori ham shuncha ko’p bo’ladi;
5.Mutaxassislarning malakasini oshirish mehnat unumdorligining o’sishiga ta’sir etadi.
Qiymat ko’rsatkichi sarflangan mehnat va mablag’ evaziga qancha so’mlik qo’shimcha mahsulot yetishtirilganligini ko’rsatadi.
Qishloq xo’jaligining intensiv rivojlanish darajasini o’zida aks ettiruvchi qiymat ko’rsatkichlari quydagilardan iborat:
1.Bir gektar yerga to’gri kelgan asosiy ishlab chiqarish vositalari va joriy ishlab chiqarish xarajatlari (amartizasiyadan tashqari). Bu ko’rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

Bunda: Id- intensivlik darajasi, so’m/ga;

Iv- asosiy ishlab chiqarish vositalari qiymati, so’m;
Ix- joriy ishlab chiqarish xarajatlari, so’m;
Yer- yer,gektar.
Bu ko’rsatkich qishloq xo’jaligining qay darajada intensiv rivojlanganligini o’zida aks ettiradi;
2.Bir gektar yer hisobiga to’g’ri kelgan asosiy ishlab chiqarish vositalar qiymati. Bu ko’rsatkich har gektar yer maydoni hisobiga qancha ishlab chiqarish vositalari to’g’ri kelishini o’zida aks ettiradi;
3.Bir gektar yer hisobiga to’g’ri kelgan joriy ishlab chiqarish xarajatlari. Bu ko’rsatkich har gektar yer va har bir qishloq xo’jaligi hayvonlaridan olingan mahsulot uchun bevosita sarflangan xarajatlar miqdorini o’zida ifoda etadi;
4.Bir gektar yer hisobiga to’g’ri kelgan jonli mehnat sarfi. Bu ko’rsatkich mahsulot yetishtirishda sarflanayotgan jonli mehnat hissasini ko’rsatadi.
Shunday qilib, intensivlashtirishning natural va qiymat ko’rsatkichlari yordamida uning iqtisodiy samaradorlik darajasini aniqlash mumkin.